Ιστορία από ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟ
Οκτώβριος 1916. Ο Εθνικός Διχασμός κορυφώνεται, όπως αποδεικνύουν και τα Νοεμβριανά, που θα ακολουθήσουν έναν μήνα αργότερα. Η Ελλάδα έχει χωριστεί στα δύο: το Κράτος των Αθηνών με τους βασιλικούς, απέναντι στην Προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης με ηγέτη τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η επιστολή που παρουσιάζεται σήμερα στην Καθημερινή αποδεικνύει ότι, ακόμη και σε συνθήκες διχασμού και οξείας πολιτικής σύγκρουσης, η θεσμική προσέγγιση των μεγάλων προβλημάτων είναι και εφικτή και επιβεβλημένη.
Οπως είναι γνωστό, αιτία του Εθνικού Διχασμού ήταν η διαφωνία μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου και του Ελευθερίου Βενιζέλου γύρω από τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Κωνσταντίνος επεκαλείτο τη διαδεδομένη αντίληψη στις μοναρχίες της εποχής εκείνης, ότι στα θέματα εξωτερικής πολιτικής και άμυνας αποκλειστικά αρμόδιος ήταν ο βασιλιάς, ως ενοποιητικό στοιχείο του έθνους και πρόσωπο υπεράνω των πολιτικών αντιπαραθέσεων. Αντίθετα, ο Βενιζέλος στηριζόταν στην ουσία της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, που καθιστούσε την κυβέρνηση αρμόδια και πολιτικά υπεύθυνη για όλα ανεξαιρέτως τα ζητήματα του τόπου. Η θεσμική αυτή διαφωνία δεν άργησε να προσωποποιηθεί. Ο Βενιζέλος χαρακτηρίστηκε από μεγάλη μερίδα του αντιβενιζελικού Τύπου και πολιτικού κόσμου ως αντιδυναστικός. Πράγματι, ο Βενιζέλος είχε κάθε λόγο να είναι εναντίον της βασιλείας. Λόγω της στάσης του Κωνσταντίνου, ο Βενιζέλος δεν μπόρεσε να εφαρμόσει την πολιτική για την οποία εκλέχθηκε, εξαναγκαζόμενος σε παραίτηση και σε δημιουργία μιας δεύτερης κρατικής οντότητας.
Εξαιρετικά ψύχραιμη πολιτειακή στάση
Και όμως ακόμη και σε αυτές τις στιγμές της ακραίας πόλωσης, ο Βενιζέλος τηρεί μια υπεύθυνη θεσμική στάση. Η θέση αυτή αποτυπώνεται στην επιστολή του της 26ης Οκτωβρίου 1916 προς τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν (υπουργό Δικαιοσύνης το 1912-1915, πρώτο πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας το 1929 και θεσμικό συνομιλητή του Βενιζέλου επί των συνταγματικών και σημαντικών νομικών θεμάτων). Πρόκειται για μια επιστολή, η οποία παρουσιάζεται σήμερα και εστάλη σε φάκελο που φέρει την ένδειξη Προσωρινή Κυβέρνησις. Σχέδιο της επιστολής αυτής βρίσκεται στο αρχείο του Ελευθερίου Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη) και αντίγραφό της στο αρχείο του αυλάρχη του βασιλιά, Αλέξανδρου Μερκάτη (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο). Ιδού λοιπόν τι γράφει στην επιστολή του αυτή ο Ελευθέριος Βενιζέλος: Οταν φυσικά λήξη ο πόλεμος θα ζητήσωμεν την σύγκλησιν Συνελεύσεως, ουχί διά ν’ αλλάξωμεν την μορφήν του πολιτεύματος, ούτε διά ν’ αλλάξωμεν τον βασιλεύοντα οίκον, ούτε και διά να περιορίσωμεν τα δικαιώματα του στέμματος όσα απορρέουν εκ του ισχύοντος Συντάγματος, αλλά διά να τα διευκρινήσωμεν, να τα αποσαφηνίσωμεν και να τα κατοχυρώσωμεν κατά τα δυνατόν, ώστε να μην τολμήση του λοιπόν βασιλεύς να είπη εις τον αντιπρόσωπον της λαϊκής κυριαρχίας, ότι εις τα μεγάλα εθνικά ζητήματα δικαιούται να παραγνωρίζη την λαϊκήν θέλησιν και να επιβάλλη την ιδία γνώμην διότι θεωρεί εαυτόν υπεύθυνον έναντι του Θεού.
Ο Σπύρος Πλουμίδης στο βιβλίο του Μεταξύ Επανάστασης και Μεταρρύθμισης. Ελευθέριος Βενιζέλος και βενιζελισμός (1909-1922) (Πατάκης, 2020) θεωρεί ότι οι θέσεις αυτές του Βενιζέλου ήταν αποτέλεσμα των πιέσεων των δυνάμεων της Αντάντ προς τον Βενιζέλο να μη λάβει το κίνημά του αντιδυναστικό χαρακτήρα. Οποια όμως και εάν ήταν τα παραγωγικά αίτια της βούλησής του, ο Βενιζέλος τη στιγμή εκείνη τήρησε μια εξαιρετικά ψύχραιμη πολιτειακή στάση. Δεν υποστήριξε την αλλαγή του πολιτεύματος από βασιλευόμενη σε αβασίλευτη δημοκρατία, σε μια περίοδο έντασης που θα ευνοούσε μια τέτοια στάση. Υποστήριξε μόνο την αναγκαιότητα μιας συνταγματικής αναθεώρησης για να καταστεί σαφές ότι η πολιτικά υπεύθυνη κυβέρνηση είναι αυτή που θα αποφασίζει και για τα μεγάλα εθνικά θέματα. Ο Εθνικός Διχασμός στη σκέψη του Βενιζέλου, τουλάχιστον στη συγκεκριμένη περίπτωση, αξιοποιήθηκε ως ευκαιρία θεσμικού εκσυγχρονισμού. Βέβαια, ο Βενιζέλος αφήνει ταυτόχρονα πολύ προσεκτικά υπονοούμενα για το πρόσωπο του βασιλιά, γράφοντας ότι δεν επιθυμεί να αλλάξει τον βασιλεύοντα οίκο. Αν τώρα, αντί του Κωνσταντίνου, μπορούσε να είναι βασιλιάς κάποιο άλλο πρόσωπο από τον ίδιο βασιλικό οίκο (όπως συνέβη το 1917 με τον βασιλιά Αλέξανδρο), είναι κάτι που φαίνεται να επιθυμεί ή, τουλάχιστον, να μην αποκλείει ο Βενιζέλος.
Το ζήτημα αναβίωσης της Βουλής των Λαζάρων
Η επιστολή Βενιζέλου αποτελεί απάντηση στην επιστολή της 14ης Οκτωβρίου 1916 του Κωνσταντίνου Ρακτιβάν (από την Αθήνα) προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο (που βρίσκεται στο αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη). Στην επιστολή αυτή ο Ρακτιβάν αναφέρει ότι ο Βενιζέλος του έδωσε εντολή όπως, μετά του συναδέλφου κ. Αλιβιζάτου, βολιδοσκοπήσωμεν τους εν τη Παλ. Ελλάδι ομόφρονας βουλευτάς της 31 Μαΐου 1915, εάν θα ήσαν διατεθειμένοι να προσέλθωσιν εις ενδεχομένην συγκρότησιν της βουλής εν Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για τη γνωστή Βουλή των Λαζάρων, που προήλθε από τις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915, διαλύθηκε από τον Κωνσταντίνο το ίδιο έτος και επαναλειτούργησε το 1917 με την επάνοδο στην εξουσία του Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος ζήτησε το 1916 από τον Ρακτιβάν να διερευνήσει την ανάσταση της Βουλής των Λαζάρων, αλλά με δύο όρους: πρώτον, η Βουλή αυτή θα λειτουργούσε πλέον στη Θεσσαλονίκη και όχι στην Αθήνα και, δεύτερον, η ανάσταση θα αφορούσε μόνον τους ομόφρονας βουλευτάς. Ο Ρακτιβάν στην επιστολή του αναφέρει μεν ότι Πάντες οι βολιδοσκοπηθέντες μέχρι τούδε, πλην 1 ή 2 εξαιρέσεων, εβεβαίωσαν ότι καλούμενοι θα προσέλθωσιν. Η συνέχεια όμως της επιστολής αποδεικνύει ότι κάποιοι από τους ερωτηθέντες βουλευτές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθουσιώδεις με την ιδέα αυτή και συναινούσαν μόνο για να μη δυσαρεστήσουν ή να μη δείξουν ότι αμφισβητούν τον Βενιζέλο: Οι πλείονες εν τούτοις, παρά την δηλουμένην ανεπιφύλακτον αυτών συναίνεσιν, εκφράζουσι συνάμα την επιθυμίαν να γνωρίσωσι μάλλον συγκεκριμένως το έργον της συγκληθησομένης τούτης βουλής, άλλοι δε και θετικούς διετύπωσαν ενδοιασμούς ή ιδίας διαφερούσας γνώμας, χωρίς όμως εξαρτώσον από τούτων τας αποφάσεις των, α τε έχοντες προ παντός απεριόριστον πεποίθησιν επί την πολιτικήν περίνοιαν του αρχηγού.
Μεγαλύτερη όμως σημασία φαίνεται, για μια ακόμη φορά, να έχει ο ξένος παράγοντας. Οπως αναφέρει στην επιστολή του προς τον Βενιζέλο ο Ρακτιβάν, ο κ.Guillemin [πρεσβευτής της Γαλλίας στην Ελλάδα] ... μοι έκαμεν εξ οικείας πρωτοβουλίας λόγον, συνιστών ν’ αποτρέψω υμάς της ιδέας της συγκλήσεως της βουλής τουλάχιστον εν τω παρόντι. Την ίδια αρνητική άποψη συμμερίζεται ο Ρακτιβάν, ο οποίος, μάλιστα, φαίνεται να πιέζει προς μια γενικότερη μετριοπαθή πολιτική του Βενιζέλου, τονίζοντας ότι λυσιτελές ήθελεν είναι, να διαχαραχθή σαφέστερον η πολιτειακή κατεύθυνσις της Προσωρινής κυβερνήσεως κατά τρόπον μη θίγοντα, πέραν του απαραιτήτου την υπόστασιν του Παλαιού Κράτους και θάλποντα, κατά το εφικτόν, τας συντηρητικάς έτι αντιλήψεις της πλειονότητος του ελληνικού λαού και αυτού του ειλικρινώς ασπαζομένου την εθνικήν πολιτικήν. Ο Βενιζέλος πείθεται τελικά από τον Ρακτιβάν και έτσι στην παρουσιαζόμενη επιστολή του της 26ης Οκτωβρίου 1916 αποκλείει τη λειτουργία της Βουλής της 31 Μαΐου 1915, προκρίνοντας τη διενέργεια εκλογών στα εδάφη που ελέγχει η Προσωρινή κυβέρνησις: Νομίζω ότι πρέπει να παύσει πάσα σκέψις πλέον περί συγκλήσεως της Βουλής της 31 Μαΐου. Οταν θα ευρεθώμεν εις την ανάγκην να συγκαλέσωμεν αντιπροσωπείαν του λαού θα προβώμεν εις εκλογάς εις τα υπό την εξουσίαν μας μέρη διαλύοντες συγχρόνως τότε και την Βουλήν της 31 Μαΐου διά να είμεθα εν τάξει προς τας συνταγματικάς μας αντιλήψεις.
Προειδοποιητικές βολές προς φίλους
Υπάρχει, πάντως, και ένας τελευταίος λόγος που δίνει προστιθέμενη αξία στην επιστολή του Βενιζέλου, που παρουσιάζεται σήμερα. Πρόκειται για τις προειδοποιητικές βολές που απευθύνει ο Βενιζέλος στους πολιτικούς του φίλους και φίλους: αν εξ άλλου οι φίλοι μας, πολλοί ή οι λίγοι, παρασυρόμενοι από άκρον συντηρητικόν πνεύμα, το οποίον από τινός πνέει εις Αθήνας, νομίζουν ότι το πρόγραμμα του αγώνος μας είνε εις άκρον ριζοσπαστικόν και επικίνδυνον διά την χώραν, καθήκον έχουν να το είπουν καθαρά και δημοσία. Με παρεξηγήσεις και με ψεύδη ο αγών μας δεν μπορεί να θριαμβεύσει. Σαν να θέλει ο Βενιζέλος να καταστήσει σαφές ότι η εγκατάλειψη των αρχικών του σκέψεων μετά τις εύλογες αντιρρήσεις που προαναφέρθηκαν, δεν πρέπει να ερμηνεύεται, ή ακριβέστερα να παρερμηνεύεται, ως νωθρότητα και υποχωρητικότητα στις βασικές του επιλογές.
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
