Ο πόλεμος που σφράγισε τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία

Αντάρτισσα του ΔΣΕ (από το αρχείο του Ν. Ζαχαριάδη)

Συντάκτης: 

Γιώργος Πετρόπουλος

Ο εμφύλιος πόλεμος τελείωσε στις 29 Αυγούστου 1949 όταν οι δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν στα εδάφη της Αλβανίας.

Το κόστος του εμφυλίου ήταν μεγάλο για το ΚΚΕ και την Αριστερά.

Πάνω από 55 χιλιάδες άνθρωποι αναγκάστηκαν να παραμείνουν ως πολιτικοί πρόσφυγες σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και την ΕΣΣΔ, ενώ οι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού που συλλαμβάνονταν στο εσωτερικό της χώρας συνήθως εκτελούνταν με συνοπτικές διαδικασίες.

Ουσιαστικά, ο εμφύλιος πόλεμος τελείωσε τη νύχτα της 29ης Αυγούστου 1949, όταν οι δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού υποχώρησαν στην Αλβανία.

Η συμπύκνωσή τους στο κέντρο του μετώπου του Γράμμου και η οργάνωση της υποχώρησης είχε ξεκινήσει από το μεσημέρι της προηγούμενης ημέρας, αλλά η αποφασιστική μάχη δόθηκε στις 27 Αυγούστου, όταν ο ΔΣΕ υπερφαλαγγίστηκε από τη διάβαση «Πόρτα του Οσμάν» (Δ. Ζαφειρόπουλος, «Αντισυμμοριακός Αγών 1945-1949», Αθήναι 1956, σελ. 632· και Δ. Βλαντά, «Εμφύλιος πόλεμος 1945-1949», εκδόσεις ΓΡΑΜΜΗ, β’ ημίτομος, σελ. 261).

Ετσι, αν δεν υποχωρούσε στο αλβανικό έδαφος κινδύνευε να εγκλωβιστεί, να περικυκλωθεί και να εξοντωθεί μέχρι τελευταίου.

ΜΑΥδες (ΜΑΥ- Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου). Η δράση τους ήταν οργιώδης εναντίον των ανταρτών και των αριστερών πολιτών |

Ο στρατηγός Θρ. Τσακαλώτος περιγράφει ως εξής τις τελευταίες ημέρες του πολέμου:

«Στας 28 Αυγούστου η κίνησις ήτο σχεδόν άνευ αντιστάσεως και το βράδυ τα τμήματά μας ολοκλήρωσαν τον Β. Γράμμον και εξεχύνοντο προς κατάληψιν του Ν. Γράμμου. Τα τμήματά μας εσημείωσαν με φωτιές χαράς και αποδείξεως την κατάληψιν των συνόρων…

»Στις 29 Αυγούστου στας 5μ.μ. κατελήφθη από τους καταδρομείς του Ρούσσου η Μπάρα του Ν. Γράμμου. Την 30ν Αυγούστου, στας 5 μ.μ., η VIII Μεραρχία κατέλαβε το Κάμενικ. Στας 10 το πρωί κάθε αντίστασις εσταμάτησε παντού» (Θρ. Τσακαλώτος, «40 Χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδος», Αθήναι 1960, τόμος β’, σελ. 278).

Πότε άρχισε;

Για τον χρόνο έναρξης του εμφυλίου πολέμου έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις.

Αν θέλουμε, όμως, να είμαστε ακριβείς με τα γεγονότα, δεν θα πρέπει να ταυτίζουμε το εμφυλιοπολεμικό κλίμα και την οποιαδήποτε μεμονωμένη ένοπλη σύγκρουση με αυτόν καθαυτόν τον πόλεμο.

Το ΚΚΕ και η Αριστερά -αν και στις τάξεις της τελευταίας υπάρχουν κάποιες διαφορετικές απόψεις- ως αρχή του εμφυλίου πολέμου θεωρούσαν πάντοτε τον χρόνο οπόταν εμφανίστηκε οργανωμένος αντάρτικος στρατός, δηλαδή τον Οκτώβριο του 1946, που ενοποιήθηκαν τα σκόρπια αντάρτικα τμήματα και συγκροτήθηκε το Γενικό Αρχηγείο των Ανταρτών.

Η αντίπαλη πλευρά και ορισμένοι στην Αριστερά θεωρούν ότι ο εμφύλιος ξεκίνησε στις 31 Μαρτίου 1946 με την επιχείρηση ένοπλων καταδιωκόμενων αγωνιστών στον σταθμό της Χωροφυλακής στο Λιτόχωρο.

Κατά τη γνώμη μας, σωστή είναι η πρώτη άποψη.

Ο Ζαχαριάδης στο Βουνό μιλάει σε σύσκεψη στελεχών του ΔΣΕ |

Παρά το γεγονός ότι μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1946 το ΚΚΕ θεωρεί πως ο ένοπλος αγώνας είναι αναπόφευκτος -και αρχίζει να προετοιμάζεται γι’ αυτόν-, εντούτοις οργανωμένος και ολοκληρωτικός εμφύλιος πόλεμος, και από τις δύο πλευρές, αρχίζει να υπάρχει μόνο το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς.

Αν, επομένως, δεχτούμε ότι η επιχείρηση στο Λιτόχωρο συνιστά την έναρξη του εμφυλίου, τότε γιατί να μη δεχτούμε πως ο εμφύλιος ξεκινάει το 1945, αμέσως μετά τη Βάρκιζα, με την έναρξη και το όργιο της Λευκής τρομοκρατίας;

Οι αιτίες του εμφυλίου

Για τις αιτίες του εμφυλίου πολέμου -και για τη δυνατότητα αποφυγής του- έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες.

Οι βασικές απόψεις είναι δύο: η άποψη των νικητών -που οργίασε στη μετεμφυλιακή περίοδο και αναπαράγεται στις μέρες μας από τη σχολή των λεγόμενων αναθεωρητών της Ιστορίας- και η άποψη του ΚΚΕ και της Αριστεράς γενικότερα, με όποιες παραλλαγές υπάρχουν.

Η πρώτη άποψη θεωρεί πως το ΚΚΕ και το ΕΑΜ από την κατοχή ακόμα είχαν έναν μοναδικό στόχο: της εξουσία.

Για την εξουσία συγκρούστηκαν με άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και κυρίως με τον ΕΔΕΣ στην κατοχή, για τον ίδιο σκοπό έκαναν τα Δεκεμβριανά και τον εμφύλιο. Πρόκειται για την περιβόητη «θεωρία των τριών γύρων».

Αντίθετα, το ΚΚΕ και η Αριστερά υποστηρίζουν πως τον εμφύλιο τον προκάλεσαν οι αντίπαλοί τους με τη βοήθεια της αγγλικής επέμβασης αμέσως μετά την απελευθέρωση.

Παραδόξως μεν αλλά καθόλου ανεξήγητα, την άποψη της Αριστεράς ενισχύει ένα άρθρο του Γ. Παπανδρέου που δημοσιεύτηκε στην «Καθημερινή» στις 2-3-1948.

Η Εθνική Αλληλεγγύη για τη Λευκή τρομοκρατία, Μάιος 1946 |

Στο άρθρο αυτό αναγνωρίζεται η παντοδυναμία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στα χρόνια της κατοχής και η ανάγκη να τους αφαιρεθεί ώστε να παλινορθωθεί το αστικό καθεστώς.

Κομβικό σημείο για να συμβεί αυτό θεωρείται ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ, κάτι που συνέβηκε ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης του Δεκέμβρη του ’44, τον οποίο ο Γ. Παπανδρέου χαρακτηρίζει «δώρο του υψίστου».

Από το άρθρο αυτό γίνεται ξεκάθαρο πως στην κατοχή, οργανώνοντας την αντίσταση του ελληνικού λαού, η Αριστερά κατάφερε να αναδειχτεί σε κυρίαρχη δύναμη πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας.

Οπότε, για την εξουσία αγωνίζονταν οι αντίπαλοί της και όχι αυτή.

Εντούτοις, είναι βέβαιο πως αν δεν υπήρχε η αγγλική επέμβαση κι αν δεν είχαμε το όργιο της Λευκής τρομοκρατίας μετά τη Βάρκιζα, δεν θα ακολουθούσε ο τρίχρονος εμφύλιος πόλεμος.

Τον Μάιο του 1946 η Εθνική Αλληλεγγύη διαβίβασε στην ηγεσία του ΕΑΜ μια σειρά στοιχεία που καταγράφουν τις τρομοκρατικές -σε βάρος τους ΕΑΜικού κινήματος- ενέργειες σε όλη την Ελλάδα από τις 12/2/1945 (υπογραφή συμφωνίας της Βάρκιζας) ώς και τις 31/3/46 (ημέρα των εκλογών).

Τα στοιχεία αυτά έχουν ως εξής: Φόνοι: 1.289. Τραυματισμοί: 6.671. Βασανισμοί: 31.632. Συλλήψεις: 84.931. Φυλακισμένοι (έως 8/5/46): 8.624. Λεηλασίες-Καταστροφές: 18.767. Καταστροφές γραφείων: 677. Απόπειρες φόνων: 509. Βιασμοί γυναικών: 165 (Πολιτικός Συνασπισμός Κομμάτων του ΕΑΜ, «Μαύρη Βίβλος», Αθήνα, Μάιος 1946, σελ. 37).

Μπορούσε να νικήσει ο ΔΣΕ;

Οπως συμβαίνει έπειτα από κάθε ήττα, έτσι και μετά τη λήξη του εμφυλίου το ΚΚΕ και την Αριστερά ταλάνισε το ερώτημα αναφορικά με τις αιτίες της και αν ήταν δυνατόν τα πράγματα να είχαν έρθει διαφορετικά.

Στο ερώτημα αν «ο ΔΣΕ μπορούσε να νικήσει;» θα αφήσουμε να απαντήσουν οι αντίπαλοί του.

Ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος, για παράδειγμα, θεωρεί πως ο ΔΣΕ ηττήθηκε γιατί η αντίπαλη πλευρά είχε τη βρετανική και την αμερικανική υποστήριξη, επειδή προκλήθηκε ρήξη ανάμεσα στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο και στον Στάλιν με αποτέλεσμα ο ΔΣΕ να χάσει τον μηχανισμό στήριξης και ενότητας των δυνάμεών του, γιατί ο κυβερνητικός στρατός ενισχύθηκε με την ανάθεση της αρχιστρατηγίας στον Παπάγο, επειδή ο ΔΣΕ εγκατέλειψε μερικώς την αντάρτικη τακτική και, τέλος, επειδή η μεγάλη διάρκεια του πολέμου -τρία χρόνια- λειτούργησε σε βάρος των ανταρτών (Δ. Ζαφειρόπουλος, στο ίδιο, σελ. 657- 660).

Ο Ευάγγ. Αβέρωφ σημειώνει πως «αν το 1946 και 1947 όσοι πίστευαν στο ΚΚΕ είχαν καταταγή στον Δημοκρατικό Στρατό, οι μαχητές του θα είχαν ταχύτατα υπερβή τις 50.000» και «ο Μάρκος θα βρισκόταν στην ανάγκη να αρνηθή τη στράτευση μερικών δεκάδων χιλιάδων εθελοντών».

Συνεπώς, «εάν κατά το 1947 ο Μάρκος διέθετε 50.000 μαχητάς, το τέλος του αγώνος θα ήταν διαφορετικό. Ενας συμβιβασμός ευνοϊκός για το ΚΚΕ θα ήταν πολύ πιθανός. Το τέλος θα ήταν ενδεχομένως διαφορετικό αν είχε φθάσει αυτόν τον αριθμό έστω και πριν ακόμη χρησιμοποιηθή πλήρως το αμερικανικό πολεμικό υλικό, δηλαδή προ του τέλους του 1948» (Ευάγγ. Αβέρωφ-Τοσίτσας, «Φωτιά και Τσεκούρι», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 478).

Το κόστος

Λέγεται ότι ο εμφύλιος πόλεμος είναι ο χειρότερος απ’ όλους τους πολέμους. Σε γενικές γραμμές αυτό είναι σωστό.

Πρόκειται για έναν πόλεμο που αφήνει τεράστιες και μακροχρόνιες πληγές, με χειρότερη αυτήν του διχασμού ενός λαού ώς τα κατώτερα στρώματά του.

Αν αυτός ο διχασμός περιοριζόταν ανάμεσα στις κατώτερες και ανώτερες τάξεις της κοινωνίας τα πράγματα θα ήταν εύκολα στην αλλαγή των πολιτικών και κοινωνικών δεδομένων μιας χώρας.

Ενδεχομένως αυτός ο διχασμός να μην οδηγούσε καν σε εμφύλιο. Σε όλους, όμως, τους εμφυλίους της Ιστορίας και στις δύο πλευρές πολέμησαν παιδιά του λαού με αποτέλεσμα το κόστος της αναμέτρησης να καθίσταται οδυνηρό και δύσκολα επουλώσιμο.

Είναι αδύνατο, στο πλαίσιο αυτού του μικρού σημειώματος, να καταγράψουμε το συνολικό κόστος του εμφυλίου.

Επιπλέον, αυτό είναι αρκετά δύσκολο ζήτημα καθώς μετά τον εμφύλιο κυριάρχησε η σκοπιμότητα.

Η κάθε πλευρά εμφάνιζε περισσότερες τις απώλειες του αντιπάλου της και λιγότερες τις δικές της, ενώ οι νικητές φόρτωναν, διογκωμένες, τις καταστροφές που υπέστη η χώρα συνολικά στους αντάρτες.

Στην «Ελευθερία» 18/3/1952 δημοσιεύεται πίνακας στον οποίο καταγράφεται και το κόστος του εμφυλίου |

Θα αρκεστούμε, επομένως, σε ορισμένα στοιχεία.

Στις 18-3-1952 η εφημερίδα «Ελευθερία» είχε δώσει έναν απολογισμό του εμφυλίου, τα στοιχεία του οποίου έχουν ως εξής:

«Νεκροί 154.000. Ξεσπιτωμένοι αγρότες 800.000. Σπίτια ολικά κατεστραμμένα 24.626. Σπίτια μερικά κατεστραμμένα 22.000. Αγροτικά νοικοκυριά κατεστραμμένα 15.139. Σχολεία κατεστραμμένα 1.600. Γέφυρες οδικές κατεστραμμένες 476. Γέφυρες σιδηροδρομικές κατεστραμμένες 439. Εργοστάσια, νοσοκομεία κατεστραμμένα 241. Ζώα που χάθηκαν 1.480.669».

Τον απολογισμό αυτόν αποδέχεται και το ΚΚΕ. Επίσης το ΚΚΕ αναγνωρίζει ότι οι απώλειες του ΔΣΕ ήταν περί τις 30.000 αντάρτες («Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ», Α’ τόμος 1918-1949, εκδόσεις Σ.Ε., Αθήνα 1995, σελ. 619).

Οι απώλειες του κυβερνητικού στρατού, σύμφωνα με στοιχεία του ΓΕΣ, ήταν: 15.969 νεκροί, 37.557 τραυματίες και 2.001 αγνοούμενοι. Συνολικά 55.527 άνδρες. Στην πραγματικότητα ήταν πολύ μεγαλύτερες.

Το κόστος για το ΚΚΕ και την Αριστερά

Το κόστος του εμφυλίου ήταν δυσβάστακτο για το ΚΚΕ και την Αριστερά.

Τα επίσημα στοιχεία του ΚΚΕ, που κατατέθηκαν στην Τρίτη Συνδιάσκεψή του (10-14/10/1950), κάνουν λόγο για 55.881 πολιτικούς πρόσφυγες (αντάρτες και πολίτες που αναγκάστηκαν μετά την ήττα να εγκαταλείψουν τη χώρα), οι οποίοι κατανεμήθηκαν στις Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης και στην ΕΣΣΔ («III Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ - Εισηγήσεις, Λόγοι, Αποφάσεις», Αύγουστος 1951, Μόνο για εσωκομματική χρήση, σελ. 266-267).

Οι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού που εγκλωβίστηκαν στο εσωτερικό της χώρας και δεν κατάφεραν να περάσουν τα σύνορα, κατά κανόνα συλλαμβάνονταν και εκτελούνταν με συνοπτικές διαδικασίες.

Στοιχεία γι’ αυτό το θέμα δεν υπάρχουν καθόλου.

Επίσημα στοιχεία, επίσης, δεν υπάρχουν και για τις εκτελέσεις αγωνιστών που έγιναν ύστερα από δικαστικές αποφάσεις.

Σύμφωνα, πάντως, με ανεπίσημα στοιχεία από τον Ιούλιο του 1946 ώς τον Οκτώβριο του 1951 επιβλήθηκαν συνολικά 7.500 θανατικές καταδίκες με το Γ’ Ψήφισμα του 1946 και τον Α.Ν. 509 του 1947, από τις οποίες 4.000-5.000 εκτελέστηκαν (Ν. Αλιβιζάτος, «Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974», εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 520).

Σκοτάδι καλύπτει και το ζήτημα των πολιτικών κρατουμένων.

Στις 12/10/1951 το κράτος των Αθηνών αναγνώριζε επίσημα ότι μέχρι την 1η Οκτωβρίου του ίδιου έτους, ο αριθμός των πολιτικών κρατουμένων ανερχόταν στις 14.069.

Απ’ αυτούς οι 3.103 ήταν στη δικαιοδοσία των κακουργιοδικείων για «αδικήματα» συνδεόμενα με τη δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην κατοχή και οι 10.966 ήταν στη δικαιοδοσία των εκτάκτων στρατοδικείων για «αδικήματα» συνδεόμενα με τον εμφύλιο πόλεμο (Εισηγητική έκθεση στον Νόμο 2058/1952 «περί μέτρων ειρηνεύσεως»· και Ρούσος Κούνδουρος, «Η Ασφάλεια του καθεστώτος», εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 133).

Χωρίς αμφιβολία τα στοιχεία αυτά είναι ελλιπή. Δεν καταγράφουν τους έγκλειστους στρατιώτες στο κάτεργο της Μακρονήσου, διότι δεν θεωρούνταν πολιτικοί κρατούμενοι αλλά φαντάροι που υπηρετούσαν τη θητεία τους.

Επίσης, δεν καταγράφονται και οι χιλιάδες των πολιτών που ούτε είχαν δικαστεί ούτε δίκη περίμεναν, αλλά κρατούνταν γενικώς και ανακρίνονταν επί πολλά έτη (Ρ. Κούνδουρος, στο ίδιο, σελ. 143).

Αν σ’ όλα αυτά συνυπολογιστεί το γεγονός ότι το ΚΚΕ έμεινε 27 χρόνια παράνομο, ενώ η νόμιμη Αριστερά, για το ίδιο διάστημα, δρούσε υπό καθεστώς διωγμών και ημιπαρανομίας, αν συνυπολογιστεί το καθεστώς των αστυνομικών διώξεων, των φυλακίσεων και των εκτοπίσεων, των πιστοποιητικών κοινωνικών και πολιτικών φρονημάτων, η επιβολή της δικτατορίας στο όνομα του «κομμουνιστικού κινδύνου», ο χωρισμός του λαού σε πατριώτες και ΕΑΜοβούλγαρους απάτριδες, τότε γίνεται αντιληπτό ότι ο εμφύλιος σφράγισε ανεξίτηλα τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία.

http://www.efsyn.gr/arthro/o-polemos-poy-sfragise-ti-syghroni-elliniki-istoria

Ευρωπαϊκός και νεοελληνικός διαφωτισμός

Ως «Διαφωτισμό» χαρακτηρίζουμε την ευρωπαϊκή εκείνη κίνηση, που τα ειδικά γνώρισμά της είναι η απόλυτη πεποίθηση και πίστη στην ικανότητα του λόγου να βοηθήσει στην κατανόηση της πραγματικότητας. Ο Διαφωτισμός προσπαθούσε να διδάξει τους ανθρώπους να ερευνήσουν σε βάθος και να υποβάλουν σε κριτική όλες τις καθιερωμένες αρχές και εξουσίες, που προέρχονταν από το Μεσαίωνα, ξεχωρίζοντας την γνώση από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις.
Η τέταρτη περίοδος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, με την επιρροή των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, χαρακτηρίζεται από την είσοδο και εξέλιξη του Διαφωτισμού και στην Ελλάδα, με κύριο εκπρόσωπο τον Αδαμάντιο Κοραή. Το ολιγοσέλιδο έργο του «Υπόμνημα, για την παρούσα κατάσταση των Ελλήνων» αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό κείμενο αυτής της περιόδου. Δημοσιεύθηκε στα Γαλλικά το 1803 και μεταφράσθηκε πολλές φορές στη γλώσσα μας. Ίσως είναι το σπουδαιότερο έργο του Ελληνικού Διαφωτισμού. Ο Άγγλος ιστορικός, Φάϊφ, γράφει: «Το υπόμνημα αυτό, είναι ένα από τα πλέον φωτεινά και ενδιαφέροντα ιστορικά σκαριφήματα, απ'; όσα εγράφησαν ποτέ». Στην ανοδική πορεία, του Διαφωτισμού στην Ελλάδα, πολλοί μελετητές, διακρίνουν τρεις τάσεις, την ακραία, την μέση και την συντηρητική - έως και αρνητική.

Στην πρώτη τάση, η εμφανιζόμενη «κριτική βούληση», οδηγεί σε μία ασυμβίβαστη «κοινωνική κριτική». Στην τάση αυτή, που ο Διαφωτισμός ασκεί συνειδητή κριτική και θεμελιακή πνευματική στάση, αλλά και ουσιώδη αμφισβήτηση, ξεχωρίζουμε τέσσερα έργα που κυκλοφόρησαν ανώνυμα.

1. «Ο Ανώνυμος του 1789», μια έντυπη πεζή σάτιρα, με καθαρά ορθολογιστικό χαρακτήρα επιχειρηματολογίας. Η πορεία προς την αλήθεια, είχε σαν αφετηρία την καθολική αμφιβολία και αμφισβήτηση. Είναι ένα κείμενο απροσχημάτιστα επιθετικό και βίαιο, σε κάθε μορφής κατεστημένο, θρησκευτικό και πολιτικό.

2. «Ο Ρωσαγγλογάλλος», είναι μια έμμετρη σάτιρα, που θα την αφήσουμε τελευταία, γιατί ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές την αποδίδουν στο Ρήγα τον Βελεστινλή.

3. Η «Ελληνική Νομαρχία», είναι ένα πεζογράφημα του 1806. Το έργο είναι αφιερωμένο στον Ρήγα. Στην «Ελληνική Νομαρχία», το ελληνικό πρόβλημα τοποθετείται και αναλύεται μέσα στο πλαίσιο του πολιτικού ριζοσπαστισμού, φέρνοντας στο προσκήνιο το ζήτημα της ριζικής ηθικής αναμόρφωσης και της κοινωνικής επανάστασης. Οι οξύτητα των επιθέσεων της «Ελληνικής Νομαρχίας» κατά της Εκκλησίας, σαν κατεξοχήν συνεργού της τυραννίας, μας δείχνει μία έντονη ιδεολογική αντιπαράθεση που είχε αρχίσει να δημιουργείται στην ελληνική κοινωνία. Ως πρόλογος στο βιβλίο αυτό, υπάρχει μία μικρή επιστολή προς τον επίδοξο αναγνώστη, η οποία τελειώνει ως εξής: «δια τούτο, εις άλλο τι, δεν χρησιμεύει η παρούσα μου ξεχωριστή επιστολή, ειμή μόνον δια να σε ειδοποιήσω ότι ανίσως ομοιάζεις εκείνους οπού προφέρουσι το όνομα της Ελλάδος χωρίς να αναστενάζωσι, να μην χάσεις τον καιρό σου ματαίως, εις το να αναγνώσεις το πονημάτιόν μου τούτο. Έρρωσο».

4. Οι «Κρίτωνος Στοχασμοί». Ενώ η πολεμική κατά του ανώτερου κλήρου απέβαινε το πρωταρχικό σύνθημα του Διαφωτισμού, η Εκκλησία υιοθετούσε τον ίδιο τρόπο για να αμυνθεί, εκδίδοντας τον «Λίβελλο κατά των Αρχιερέων». Όμως το 1819 κυκλοφόρησε ένα άλλο φυλλάδιο, με τίτλο «Κρίτωνος Στοχασμοί». Το κείμενο επαναλάμβανε τα γνωστά ηθικά επιχειρήματα και επεκαλείτο τις αξίες του Ουμανισμού, εμμένοντας στην συλλογική προσπάθεια για εθνική παλιγγενεσία, ενώ συγχρόνως προέτρεπε τον ανώτερο κλήρο να προσηλωθεί μόνο στα θρησκευτικά του καθήκοντα. Με ήπιο τόνο επέκρινε την οικοδόμηση ενός υπερπολυτελούς μεγάρου το οποίο είχε κατασκευάσει ως κατοικία του ο μητροπολίτης Ανδριανουπόλεως, την στιγμή που εκεί δεν υπήρχε σχολείο νεότερης παιδείας. Αυτό θεωρήθηκε προσβλητικό, γιατί έθιγε την εξωτερική λάμψη της Εκκλησίας και το δικαίωμα της προσωπικής άνεσης των επισκόπων. Έτσι, κατόπιν υπόδειξης, του διαβόητου λογοκριτή και επιστάτη, του πατριαρχικού τυπογραφείου Ιλαρίωνος Σιναΐτη, το φυλλάδιο αυτό κάηκε δημόσια στην Κων/πολη, σαν «βλάσφημο» κείμενο.

Την μέση ή ήπια τάση του Διαφωτισμού εκπροσωπεί κυρίως ο Κοραής, ενώ το άκρως συντηρητικό, ή ορθότερα πολέμιο προς το Διαφωτισμό πνεύμα, εκπροσωπείται από το ψευδώνυμο έργο του Αθανασίου Πάριου «Αντιφώνησις», που καταφέρεται με έντονους και υβριστικούς χαρακτηρισμούς εναντίον της μνήμης των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι «η κοσμική γνώση, επειδή υποσκάπτει την πίστη, είναι επιζήμια για την ανθρώπινη ευτυχία». Προειδοποιούσε επίσης τους πιστούς ότι «η αθεΐα, είναι η αναγκαία προϋπόθεση» για να υπάρξει η επάρατη κοσμική ελευθερία. Επίσης κυκλοφορούσαν και αρκετά άλλα έντυπα γραμμένα από φανατικούς μοναχούς, στα οποία προβάλλονταν οι δουλικές θέσεις του Πατριαρχείου και στηλιτευόταν το πνεύμα του Διαφωτισμού.

Ο Ρήγας όμως, ποια τάση εκπροσωπεί; Ίσως μιαν άλλη, εκείνη που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει: την ενότητα θεωρίας και πράξης στην επαναστατική πολιτική και στην αναζήτηση μιας κοινωνίας, που ποθούσε αλλαγή, ισότητα και ελευθερία. Στο πρόσωπό του όλοι έβλεπαν, όχι μόνον τον ηγέτη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της Βαλκανικής, αλλά και τον άνθρωπο, που απέβλεπε στην πραγμάτωση των ιδεών και αρχών της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτές τις ιδέες και τις ενέργειες του Ρήγα, πως τις έβλεπαν άραγε, οι Φαναριώτες, και το Πατριαρχείο; Οι Φαναριώτες, οι μεγαλέμποροι, και οι κοτζαμπάσηδες, ασχολούνταν μόνο με τον πλουτισμό και την καλοπέρασή τους. Και γνώριζαν πολύ καλά, ότι μια επικείμενη απελευθερωτική εξέγερση, θα είχε τρομερές επιπτώσεις σ' αυτούς. Θα έχαναν τα προνόμια, που τους είχαν παράσχει οι Τούρκοι και οι περιουσίες τους θα συρρικνώνονταν ακόμα και μέχρι οριστικής απώλειας. Από πλευράς τους οι Τούρκοι τηρούσαν στο ακέραιο τις συμφωνίες που είχαν κάνει τόσο μ' αυτούς όσο και με το Πατριαρχείο. Φυσικά είχαν την απαίτηση να της τηρεί και η άλλη πλευρά, στην δε περίπτωση που οι εθελόδουλοι, φίλοι και ευνοούμενοί τους Ρωμιοί αθετούσαν τις συμφωνίες, το τίμημα ήταν ο θάνατος. Ποια λοιπόν στάση, έπρεπε να κρατήσουν όλοι αυτοί απέναντι στον Ρήγα;

Για το πώς έβλεπε το Πατριαρχείο και ο Γρηγόριος ο Ε τις κινήσεις του Ρήγα, ο Παναγιώτης Πιπινέλης γράφει: «Αι ενέργειαι και οι σκέψεις του Ρήγα καταδικάζονται σφοδρώς υπό του Γρηγορίου. Αφού, εν έτος μετά την σύλληψιν αυτού, μαθών ότι κυκλοφορούν έντυπα του Ρήγα, γράφει προς τον Μητροπολίτην Σμύρνης να επαγρυπνεί και όσα συλλέξει, να τα στείλει προς αυτόν» (Π. Πιπινέλης, «Πολιτική Ιστορία της Επαναστάσεως του 1821», Παρίσι 1928 ). Πριν ακόμα συλληφθεί ο Ρήγας, είχε κυκλοφορήσει εναντίον του ένας λίβελος με τον τίτλο «Πατρική Διδασκαλία». Ο Κοραής, μετά την εξακρίβωση ότι συντάκτης αυτού είναι ο ίδιος ο Πατριάρχης, απάντησε βγάζοντας την «Αδελφική Διδασκαλία». Είναι γνωστό ότι ο Ρήγας και οι σύντροφοί του, συνελήφθησαν από τους Αυστριακούς στην Τεργέστη. Οι Αυστριακές αρχές ανακοίνωσαν, ότι η σύλληψη του Ρήγα έγινε κατόπιν «κατόπιν εμπιστευτικών καταγγελιών». Την παραμονή του Ρήγα στην Τεργέστη την γνώριζαν μόνον οι στενοί συνεργάτες του και ο Μητροπολίτης Βελιγραδίου Μεθόδιος. Ποια συμφέροντα εξυπηρετούσε η σύλληψή του; Και γιατί δεν έγινε καμμία προσπάθεια από τον Πατριάρχη να πείσει το πρεσβευτή της Αυστρίας στη Πόλη και στενό του φίλο Ράκτηλ, να μην παραδοθεί ο Ρήγας στους Τούρκους; Ο Γιάννης Κορδάτος, στο βιβλίο του «Ο Ρήγας και η Βαλκανική Ομοσπονδία» γράφει: «ηθικοί αυτουργοί, στη δολοφονία του Ρήγα είναι το Πατριαρχείο και οι Φαναριώτες». Οι τελευταίοι ζητούσαν επίμονα από τους Αυστριακούς, το κεφάλι του Ρήγα για να το δωρίσουν στον Σουλτάνο. Οι Αυστριακοί όμως, παρέδωσαν τον Ρήγα στους Τούρκους, για διπλωματικούς λόγους.

Στη Βιβλιοθήκη του Θεολογικού Φροντιστηρίου, του Πανεπιστημίου Αθηνών, φυλάγεται ο «Κώδικας Κυρίλλου του Λαυριώτου», όπου κατά τον συγκεκριμένο μοναχό, ο Ρήγας ήταν «διεφθαρμένος την φρέναν» και οι σύντροφοί του «ακαίρως και αφρόνως σπουδάσαντες». Και μετά την δολοφονία του Ρήγα πάντως, ο μοναχός ανοίγει καινούργιο κεφάλαιο, το οποίο εδώ αποδίδω, γιατί είναι γραμμένο σε αρχαΐζουσα: «και ο παράφρων Ρήγας, που εξέδιδε εγκύκλια επαναστατικά γράμματα χωρίς την ευδοκία του Χριστού, είχε τον θάνατο που του ταίριαζε. Κι αυτός και οι συνωμότες του έγιναν τροφή των ψαριών στον ποταμό Ίστρο (Δούναβη). Και ύλη της αιωνίου κολάσεως κατά του Χριστού λυττήσας, δεν ήταν ούτε Χριστιανός, ούτε Εβραίος, αλλά ο ίδιος ο διάβολος που παρουσιάστηκε με ανθρώπινη μορφή». Την ίδια σχεδόν χρονική περίοδο, ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Ιερόθεος στέλνει μια επιστολή στους κατοίκους της Πάργας: «ακούετε και ακολουθείτε, ως μανθάνω, τας συμβουλάς του Περαιβού, ο οποίος σας απατά. Δεν ηξεύρετε, ότι αυτός, με κάποιον Ρήγα Θεσσαλόν και μερικούς άλλους παρομοίους λογιωτάτους, συνεννοούμενοι με τους Φραντζέζους, εσκόπευαν να κάμουν επανάστασιν κατά του κραταιοτάτου σουλτάνου μας; Αλλά ο μεγαλοδύναμος Θεός τους επαίδευσε κατά τας πράξεις των, με θάνατον όπου τους έπρεπε. Μόνον δε ο Περαιβός εσώθει, δια τας ιδικάς σας αμαρτίας».

Στην κοινωνική κριτική, που άσκησε ο νεοελληνικός Διαφωτισμός, αφήσαμε ασχολίαστη την έμμετρη σάτιρα, του «Ρωσαγγλογάλλου», την οποία ο Αξελός και μερικοί άλλοι μελετητές αποδίδουν στον ίδιο τον Ρήγα. Κατά τη γνώμη του Αξελού «η γλώσσα και η τεχνική του ποιήματος, είναι ίδια, ή περίπου ίδια, με τα θεωρούμενα γνήσια έργα του Ρήγα. Οι ιδέες που αναπτύσσονται μέσα στο ποίημα, είναι ίδιες και απαράλλαχτες με τις ιδέες που εκπροσωπούσε ο μεγάλος Θεσσαλός... Τις διακρίνει η σαφήνεια, το ξεσκέπασμα του αντιδραστικού και του σάπιου, το πάθος για την αλήθεια και η έλλειψη εμπιστοσύνης στους ξένους. Δεν υπάρχει καμιά αντίθεση μεταξύ πρώτου και δεύτερου μέρους. Ο Ρήγας δείχνεται το ίδιο ανελέητος και στους εσωτερικούς εχθρούς και στους Ρωσσαγγλογάλλους, που μόνο λόγια και υποσχέσεις ήξεραν να δίνουν στους βασανισμένους Έλληνες». Ο Δημαράς πάντως ισχυρίζεται ότι δεν έργο του Ρήγα και την χρονολογεί την σύνταξή του γύρω στο 1804.

Αντίθετα από τον Ρήγα, εξαιτίας της υπάρχουσας κοινωνικής κατάκρισης, της στοιχειώδους έλλειψης παιδείας και των επικρατουσών προλήψεων και δεισιδαιμονιών των ορθόδοξων Ρωμιών, ο Κοραής εξαναγκάστηκε να ενεργήσει τελείως ορθολογιστικά, με απόλυτη ρεαλιστική αίσθηση και χωρίς κανένα ίχνος ενθουσιασμού. Ανταποκρίθηκε με θαυμαστό τρόπο στην πρόκληση για την χάραξη των κατευθυντηρίων γραμμών, του προγράμματος της πολιτικής και ηθικής αναμόρφωσης. Στον τομέα της Θρησκείας διατυπώνει πεποιθήσεις τις οποίες ακολουθεί σ' όλη του την ζωή, λ.χ. ότι η Αρετή είναι πράξη και όχι δόγμα ή προτρέπει τους Έλληνες να κρατηθούν «μακριά και από τη Σκύλλα της αθεΐας και από τη Χάρυβδη της δεισιδαιμονίας», μία θέση, που ίσως στα μάτια των μη γνωριζόντων τον δείχνει πεφωτισμένο χριστιανό, ωστόσο στην πραγματικότητα είναι θέση των πιο συνεπών επαναστατών της Γαλλικής Επανάστασης, των ροβεσπιερικών (αριστοτελικός και μετααριστοτελικός). Ο Κοραής γράφει σε μια περίοδο που η κατάσταση στους σκλαβωμένους Έλληνες, ιδίως στους κατοίκους της υπαίθρου, ήταν τραγική. Εκτός των άλλων, οι άνθρωποι αυτοί ήσαν και υποχείρια πολλών γυρολόγων μοναχών, οι οποίοι με διάφορα ξόρκια και μεταφέροντας μαζί τους ανθρώπινα λείψανα τα οποία βάφτιζαν «ιερά», έλεγχαν τις συνειδήσεις των δυστυχισμένων ραγιάδων «για το καλό τους!» και πάντα με το αζημίωτο.

Το 1804 κυκλοφόρησε ένα βιβλίο σε πολύ προσεγμένη έκδοση με τον τίτλο «Γεωπονικόν». Το βιβλίο το έγραψε ο μοναχός Αγάπιος ο Κρής. Ήταν τυπωμένο στην Ενετία και στο τυπογραφείο του Γιαννιώτη, Πάνου Θεοδοσίου. Συγκριτικά με τ' άλλα έντυπα, το βιβλίο αυτό είχε την μεγαλύτερη κυκλοφορία στην προεπαναστατική Ελλάδα. Η διάθεσή του ήταν εντελώς ελεύθερη, το δε περιεχόμενό του είχε την έγκριση του επιστάτη του πατριαρχικού τυπογραφείου Ιλαρίωνα Σιναΐτη. Στο πρώτο μέρος δίνονταν συμβουλές για το φύτεμα και μπόλιασμα των δένδρων και την καλλιέργεια άλλων φυτών. Στο δεύτερο, η χρησιμότητα διαφόρων βοτάνων και συνταγές φαγητών, στην συνέχεια όμως ακολουθούσαν προτροπές και παραινέσεις σχετικά με την υγεία, όπου, όπως λ.χ. στην σελίδα 186, ο μοναχός προέτρεπε ακόμα και τους γονείς να ενεργήσουν ενάντια στα παιδιά τους. Διαβάζω μόνο τους δύο υπότιτλους του κατάπτυστου αυτού κειμένου. «Πώς να κάμεις τα βυζιά της κόρης να μη μεγαλώσουν» και «τα ορχίδια του παιδιού, για να μη τρανέψουν και να μείνουν ως έχουν».

Την αποκάλυψη του κειμένου αυτού έκανε το 1979 ο δημοσιογράφος Δημήτρης Καραγκούνης, στην εφημερίδα του «Φωνή του Καματερού». Τα σχόλια του Καραγκούνη πέρασαν φυσικά απαρατήρητα, τα γεγονότα όμως βοούν και για την σύγχρονη κατάσταση των Ρωμιών, καθώς δεν είναι πολύς καιρός από τότε που ένα μικρό κορίτσι μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο με τα στήθη του σε κατάσταση σήψης.

Απέναντι σε εκείνη λοιπόν την αμορφωσιά, τον ραγιαδισμό και την δεισιδαιμονία, ο Κοραής υποχρεώνεται να πολεμήσει με δικά του όπλα. Οι Έλληνες μαθαίνουν για την καταγωγή τους και αρχίζουν να κατανοούν ποιοι είναι, γνωρίζοντας σιγά - σιγά αλλά σταθερά το αρχαιοελληνικό μεγαλείο. Πάρα πολλοί Έλληνες, ιδίως οι νέοι, αλλάζουν τα ονόματά τους. Τα οικογενειακά ονόματα διαφοροποιούνται και τα βαπτιστικά εγκαταλείπονται. Όλα αντικαθίστανται από αρχαιοελληνικά. Το 1817 στις Κυδωνίες (σημερινό Αϊβαλί), οι μαθητές του σχολείου αποφασίζουν και συντάσσουν ένα σχετικό ψήφισμα: «θα ομιλούμε αρχαία ελληνικά». Και υπογράφουν το ψήφισμα με δύο ονόματα, εκείνο που είχαν πριν και εκείνο που είχαν λάβει τώρα, λ.χ. Ιωάννης - Λεωνίδας.

Πολύ αργότερα, ο Νικόλαος Σπηλιάδης σχολιάζει πράγματα που είχαν επίσης συμβεί πριν από την Επανάσταση στην Πελοπόννησο: «ήταν παράδοξη η μανία που κυρίευσε τους Έλληνες να δίνουν στους εαυτούς τους και στα παιδιά τους τα ονόματα των προπατόρων μας. Στον Πύργο, ο Λυκούργος Κρεστενίτης, που δίδασκε γράμματα πριν την επανάσταση, αφού έδωσε στον εαυτό του το όνομα του αθάνατου νομοθέτη των Σπαρτιατών, έδωσε και στους μαθητές του όλα τα ονόματα των μεγάλων ανδρών, όσοι είναι το καύχημα των αιώνων». Ο Αλή Πασάς παρατηρεί: «εσείς οι Έλληνες, κάτι μεγάλο έχετε στο κεφάλι σας. Δεν βαφτίζετε πια τα παιδιά σας Γιάννη, Πέτρο, Κώστα, παρά Λεωνίδα, Διομήδη, Θεμιστοκλή. Σίγουρα, κάτι μαγειρεύετε». Όταν το «κακό» παραγίνεται, ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε καταδικάζει με αυστηρή εγκύκλιό του αυτήν την καινοτομία, χαρακτηρίζοντάς την «αντιχριστιανική». Απαγορεύει με την απειλή αναθέματος, ή ακόμη και αφορισμού, την Ελληνική ονοματοθεσία και συγχρόνως καταδικάζει ακόμα και την απλή αναφορά στα αρχαιοελληνικά ονόματα.

Ο Κοραής πληροφορείται την εγκύκλιο και εκφράζει αγανακτισμένος την γνώμη του. «Ταλαίπωρον γένος! Εξ οίων εις οία! Και τούτο, κατά την δεκάτην ενάτην εκατονταετηρίδα! οπότε, μέγα μέρος του γένους, κινείται εις το να επιστρέψει ανάπαλιν, από τα τελευταία ταύτα ελεεινά οία, εις τα προγονικά οία. Ο Ελληνισμός αισθάνεται ώριμος για τα μεγάλα έργα. Ικανός να ακολουθήσει τον δρόμον, τον οποίον χάραξαν οι ένδοξοι πρόγονοί του. Ο Αγών είναι επί θύραις». Το τελευταίο, δηλαδή η επικείμενη Επανάσταση, αναγκάζει το Πατριαρχείο να αντιδράσει προσπαθώντας να την σταματήσει. Γιατί όμως; Επ' αυτού, ο Π. Πιπινέλης, γράφει: «εξ' όλων αυτών είναι νομίζω αναμφισβήτητον, ότι ο ανώτατος κλήρος του έθνους, υποπέσας ενωρίς υπό την υλικήν εξάρτησιν της τουρκικής εξουσίας, απεμακρύνθει του συνόλου του έθνους και με μυρίους δεσμούς συνδεδεμένος, προς την κρατούσαν τάξιν πραγμάτων, κατέστη φυσικός σύμμαχος της τουρκικής και της ιθαγενούς ολιγαρχίας». Ομοίως, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλέξανδρος Τσιριντάνης, στο βιβλίο του «Εμείς οι Έλληνες» (Αθήνα, 1978 ) και στη σελίδα 105, είναι κατηγορηματικός: «Ποιος έκανε την Επανάσταση του ';21; Το Οικουμενικό Πατριαρχείο μήπως; Όχι. Αυτό δεν ήθελε την Επανάσταση και ο Πατριάρχης την αφόρισε. Βρέθηκαν μερικοί να πουν, πως τάχα ο τρομερός αφορισμός ήταν εικονικός και έγινε μόνο για να ξεγελάσει τους Τούρκους. Δεν μπορούμε αυτά να τα πιστέψουμε ...» Για την ιστορία, ο Α. Τσιριντάνης ήταν υπουργός Δικαιοσύνης στην υπηρεσιακή κυβέρνηση που έκανε τις εκλογές του 1961.

Μόλις κηρύχτηκε η επανάσταση στη Μολδαβία από τον Μιχαήλ Βόδα - Σούτσο και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη (την 3η Μαρτίου 1821), ο Πατριάρχης και όλη η Σύνοδος τους αφορίζει. Αποκαλεί τον Βόδα «τέρας, έμψυχον αχαριστίας» και τον Υψηλάντη «αγνώμονα» και τους δυο μαζί «ματαιόφρονες», «αχρείους και κακόβουλους», «κακοποιούς», κλπ. και τους καταριέται να είναι «αφορισμένοι και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι και άλυτοι μετά θάνατον και τυμπανιαίοι». «Πατάξαι Κύριος αυτούς, τη ψυχεί, τω πυρετώ, τη ανεμοφθορία, και τη ώχρα». Πριν από τον μεγάλο αυτόν αφορισμό, το 1820 είχαν αφορισθεί πολλοί γνωστοί Διαφωτιστές, (Πίκκολος κλπ), ενώ το 1819 αφορίστηκαν η... Άλγεβρα, η... Τριγωνομετρία, και οι... Λογάριθμοι. Συγχρόνως, ο λογοκριτής-επιστάτης, του πατριαρχικού τυπογραφείου Ιλαρίων Σιναΐτης «έδωκε γνώμην, να παιδευθούν με ποινήν θανάτου, πέντε - έξ από τους θέλοντας να ενσπείρουν επανάστασιν, δια να σωφρονισθούν οι άλλοι».

Στις 25 Αυγούστου 1820, στο περιοδικό «Μέλισσα», που εκδίδονταν στο Παρίσι από τους εκεί Έλληνες, δημοσιεύθηκε μία επιστολή από τις Θεραπείες (προάστιο της Κων/πολης). Η επιστολή αυτή ισχυριζόταν ότι στο Πατριαρχείο είχε γίνει λόγος για οργάνωση φόνων διαφωτιστών (αρχείο Μέλισσας, τόμος 3ος σελ. 274). Ο Κοραής ήταν πεπεισμένος για το αυθεντικό της επιστολής. Στην επιστολή του προς τον Ιάκωβο Ρώτα (21 Δεκεμβρίου 1821) γράφει: «Έμαθες ίσως, ότι ο Νεόφυτος Βάμβας ζει παρά πάσαν ελπίδα. Ολίγον έλειψε φίλε μου να του σηκώσει την ζωήν ο Κατιμερτζής (Κατιμερτζής λεγόταν εκείνος που παρασκευάζει και πουλάει σάμαλι, παρωνύμιο του Γρηγορίου του Ε)» και συνεχίζει: «του οποίου ίσως την ώραν ταύτην ασπάζονται τα λείψανα και επικαλούνται την πρεσβείαν, οι Οδησσινοί. Ω, τον ηλίθιον τον Σουλτάνον! Τους φίλους του σφάζει, αντί να τους φορέσει καφτάνι». Το «καφτάνι» ήταν ένα πολυτελέστατο ολόσωμο ένδυμα, το οποίο δώριζε ο Σουλτάνος σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, σε εκείνους που του προσέφεραν σπουδαίες υπηρεσίες.

Τον αφορισμό της Επανάστασης από το Πατριαρχείο και την επικύρωση της εγκυκλίου του, ελάχιστοι μητροπολίτες αρνήθηκαν να υπογράψουν. Ένας απ' αυτούς ήταν ο Μητροπολίτης Χαλκίδας, που έκρυψε τον αφορισμό και κράτησε στάση υπέρ της Επανάστασης. Ένας ακόμα στάθηκε στο ύψος του και πέθανε ηρωϊκά. Ήταν ο ξεχασμένος σήμερα Ευγένιος Καραβίας, που κατάγονταν από την Ιθάκη, μητροπολίτης Αγχιάλου, της πάλαι ποτέ ωραίας ελληνικής πόλης της Μαύρης Θάλασσας. Αυτός όχι μόνον δεν υπέγραψε τον αφορισμό, αλλά και αρνήθηκε να τον διαβάσει δημόσια όταν το ζήτησαν οι Τούρκοι. Συνελήφθη και βασανίστηκε άγρια χωρίς να ενδώσει. Οι Τούρκοι τον κρέμασαν στις 10 Απριλίου 1821.

Όταν έφτασε ο αφορισμός της Επανάστασης στη Βιέννη, η Αυστριακή κυβέρνηση επέβαλε στον Κοκκινάκη, συντάκτη του αγαπημένου περιοδικού του Κοραή «Ερμής ο Λόγιος» και στον Αθανάσιο Σταγειρίτη, εκδότη της «Καλλιόπης», να δημοσιεύσουν τον αφορισμό και την πατριαρχική εγκύκλιο. Αυτοί αρνήθηκαν και, αδιαφορώντας για τους κατατρεγμούς και τις συνέπειες, σταμάτησαν την κυκλοφορία των περιοδικών τους (Δημήτρης Φωτιάδης, «Η Επανάσταση του 1821»). Η Επανάσταση στην κυρίως Ελλάδα άρχισε την 21η Μαρτίου 1821 και εδραιώθηκε την 23η Μαρτίου, με την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τον Κολοκοτρώνη, τον Πετρόμπεη και τους Μανιάτες. Η υποτιθέμενη κήρυξη της Επανάστασης στην Μονή της Αγίας Λαύρας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, την 25η Μαρτίου, φυσικά δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και δεν αναφέρεται ούτε καν στα απομνημονεύματα του ίδιου του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Επ' αυτού, η «Ιστορία» της Εκδοτικής Αθηνών (τόμος 12ος, σελίδα 83) γράφει: «Η ιστορική όμως αλήθεια απέχει πολύ από το θρύλο... Ούτε στις 25 Μαρτίου, αλλά ούτε και στις 21 που έγινε η πρώτη πολεμική επιχείρηση, βρίσκονταν κανείς στην Αγία Λαύρα. Λίγες μέρες μετά την άφιξή τους εκεί, στις 10, ή 13 Μαρτίου, όλοι οι αρχιερείς και οι πρόκριτοι, διασκορπίσθηκαν στα ορεινά χωριά της Αχαΐας. Ειδικότερα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός έμεινε στα Νεζερά». Για όλη την δράση του Παλαιών Πατρών Γερμανού, ο ιστορικός Τάκης Σταματόπουλος, κυκλοφόρησε το βιβλίο «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, χωρίς θρύλους». Θα σταθούμε, σ'; ένα χαρακτηριστικό γεγονός, που αναφέρει ο Σταματόπουλος: «Μετά την άλωση της Τριπολιτσάς όλος ο Θησαυρός (κυρίως χρυσά κοσμήματα με πολύτιμους λίθους), που κυριεύθηκε από τους Τούρκους περιήλθε στα χέρια του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Μεταφέρθηκε στη Ζάκυνθο και όχι μόνο δεν διατέθηκε για τις ανάγκες του Αγώνα, αλλά έγινε αιτία να ξεκληριστούν οι συγγενείς του, στην προσπάθεια να γίνουν κάτοχοι του θησαυρού». Πολύ αποκαλυπτικός στο θέμα αυτό είναι και ο κοτζάμπασης, αλλά αγωνιστής του 1821 υποστράτηγος Κανέλλος Δεληγιάννης, που στα απομνημονεύματά του (1ος τόμος, σελίδα 282), γράφει: «Ο δε Παλαιών Πατρών Γερμανός, όταν εστάλει μαζί με τον Γεωργάκη Μαυρομιχάλη ικέται στον Πάπα της Ρώμης και δεν τους εδέχθει, έμειναν για τινα καιρόν εις την Άγκώναν. Εκεί ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, μετασχημάτισε εις χρυσοχόους τα τσεβαϊρικά (ακριβά χρυσά κοσμήματα, στολισμένα με πολύτιμους λίθους) από Τουρκικά εις Ευρωπαϊκά καλλωπίσματα, δια να μην γνωρίζονται... Αυτά τα είδε ο Μαυρομιχάλης ιδίοις οφθαλμοίς και μας διαβεβαίωσεν, ότι τα εξετίμησαν εκεί ογδοήκοντα χιλιάδες τάληρα, ως έγγιστα. Και επανερχόμενος, τα άφησε εις την Ζάκυνθον, παρακαταθήκην εις την αδελφήν του, σύζυγον του Γεωργίου Καλαμογδάρτη. Και ελέγετο έκτοτε και όλοι το επίστευον, ότι η αδελφή του έστειλε τον άνδρα της στο Ναύπλιο πλησίον του αδελφού της. Αυτός διαμείνας εκεί μερικόν καιρόν, τον εδηλητηρίασε για να κερδίσουν μόνοι τους τα τσεβαϊρικά. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, απέθανε απροσδοκήτως. Τούτο μαθόντες οι άλλοι συγγενείς, μεταχειρίσθησαν τον αυτόν τρόπον, ώστε εκ δηλητηρίου απέθανε και ο Γεώργιος Καλαμογδάρτης και η γυναίκα του. Τελικά επενέβη η αστυνομία της Ζακύνθου και παρέλαβε τα τσεβαϊρικά και άγνωστο τι απέγιναν».

Όλοι μας, από μικρά παιδιά, μαθαίνουμε για την Επανάσταση του 1821, για τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε, για τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και για την Αγία Λαύρα. Μαθαίνουμε για τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα και για τον αθάνατο «Θούριό» του. Τον Αδαμάντιο Κοραή, τον αποκαλούμε «Πρωτοδάσκαλο του Γένους» και τιμούμε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Φυσικά καταλήγουμε στο συμπέρασμα, ότι η επιτυχία της Επανάστασης ήταν δήθεν προϊόν μια αρμονικής συνεργασίας, την οποία φαινομενικά επιβεβαιώνει και η συνύπαρξη, των τριών ανδριάντων στα προπύλαια του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Όμως κανείς ποτέ δεν μας έπεισε, με την απάντηση που έδωσε στο ερώτημα: Γιατί η σκλαβιά κράτησε τόσους αιώνες;

Γιώργος Δαδαμόγιας

Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΔΙΙΠΕΤΕΣ https://diipetes.ysee.gr/

Υπό το «φως του Μεσαίωνα»

merkel-macron-aachen.jpg

AP Photo/Martin Meissner

Συντάκτης: 

Θανάσης Βασιλείου

Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή [...]

Κ. Π. Καβάφης, «Καισαρίων» (1918)

Σε εποχή που βασίλευε ο σκοταδισμός, βασίλευε και ο Καρλομάγνος∙ τον είπαν «φως του Μεσαίωνα». Ο βασιλιάς των Φράγκων είχε τον ισχυρότερο στρατό του δυτικού κόσμου και υπό τον έλεγχό του σχεδόν ολόκληρη τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. Τα Χριστούγεννα του 800 μ.Χ. ο Πάπας τον έστεψε αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ηταν η πρώτη ευρωπαϊκή ενοποίηση ύστερα από δεκαετίες αιματηρών πολέμων. Οι νίκες του Καρλομάγνου, με μισθοφόρους που πληρώνονταν κατά κανόνα με πολεμικά λάφυρα, πέτυχαν την ενοποίηση της γερμανικής, της ρωμαϊκής και της χριστιανικής παράδοσης σε ένα ενιαίο οικοδόμημα: το μετέπειτα σπίτι του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Ετσι, στα ευρωπαϊκά συγκεκριμένα, ο Καρλομάγνος θεωρήθηκε «Πατέρας της Ευρώπης» (pater Europae). Βέβαια, αιώνες αργότερα και πολύ πριν ο Ναπολέων διαμορφώσει μια απολύτως «ναπολεόντεια» άποψη για την ένωση της Ευρώπης, ο Βολτέρος είχε εκφράσει τις αντιρρήσεις του: «Αυτό το συνονθύλευμα που αυτοαποκαλείται “Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία” δεν υπήρξε ποτέ ούτε Αγία, ούτε Ρωμαϊκή, ούτε Αυτοκρατορία».

Ολες αυτές οι ιστορίες (βασίλεια, μεγαλοπρέπειες, συμβολισμοί και σαρκοφάγοι) συνδέθηκαν με το Ααχεν. Αλλωστε, στον Καθεδρικό Ναό της Παναγίας του Ααχεν υπάρχουν τα Μεγάλα Ιερά Λείψανα (εκτός απ’ τα Ιερολείψανα των Τριών Μάγων, υπάρχουν, στη «Σαρκοφάγο της Παναγίας», το φόρεμα της Παναγίας κατά τη Γέννηση του Ιησού, οι φασκιές του Ιησού, ένας χιτώνας του, καθώς και το ύφασμα στο οποίο τυλίχθηκε η κεφαλή του Ιωάννου του Προδρόμου). Τέλος, στο βάθος της αίθουσας, βρίσκεται και η «Σαρκοφάγος του Καρλομάγνου» με διάκοσμο καθαρά πολιτικού περιεχομένου.

Στην εποχή μας, οι ηγεμονικοί χαρακτήρες, όπως ο Μακρόν ή η Μέρκελ, και οι καθοριστικές τους επιλογές φαίνεται να συμβολίζουν –ακόμα κι αν δεν το κάνουν εσκεμμένα– την παρουσία ενός ολόκληρου σαρκοφαγικού παρελθόντος μέσα στο ίδιο μας το μετα-παρόν. Επέλεξαν το Ααχεν για να συμβολίσουν τη γαλλογερμανική φιλία και να διακηρύξουν τη βούλησή τους για ώθηση της Ευρώπης, προκαλώντας την οργή των εθνικιστών των δύο χωρών. Μπροστά από το δημαρχείο της πόλης του 14ου αιώνα, έγιναν δεκτοί με αποδοκιμασίες του τύπου «Μέρκελ τράβα σπίτι σου» και «Μακρόν, παραιτήσου».

Αξίζει να σταθούμε εδώ και να πούμε ότι υπό το σημερινό συμβολικό «φως του Μεσαίωνα» αποκρύπτονται οι διαφορετικές εθνικές προοπτικές σε αχλή καλών προθέσεων. Οι Μέρκελ και Μακρόν δεν βλέπουν ότι η νέα προσέγγιση γίνεται σε πεδίο από το οποίο απουσιάζουν οι παραδοσιακές διατλαντικές σχέσεις με τις ΗΠΑ αλλά και το Ηνωμένο Βασίλειο. Αγνοούν τις αντιδράσεις των λοιπών εταίρων στον βαθμό που υπογράφουν διμερή συμφωνία, αποκλείοντας τα λοιπά κράτη-μέλη της Ε.Ε.

Δημιουργούν, επομένως, την εντύπωση ότι το μόνο που αναμένεται ή που απαιτείται είναι η απλή υπακοή των άλλων στον γαλλογερμανικό άξονα. Οπως σημειώνει ο πρώην αντικαγκελάριος και υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, η νέα συμφωνία Γαλλίας-Γερμανίας θολώνει τα ξεχωριστά τους συμφέροντα. Ενώ η Γερμανία, λ.χ., θέλει την αποτροπή ενός σκληρού Brexit για να διατηρήσει εσωτερικές ισορροπίες στην Ε.Ε., η Γαλλία βλέπει στο σκληρό Brexit την υλοποίηση του μεταπολεμικού της ονείρου: να αυξήσει τη σχετική πολιτική, οικονομική και στρατιωτική επιρροή της εντός της Ενωσης.

«Σε έναν κόσμο γεωπολιτικών σαρκοβόρων –σημειώνει ο Γκάμπριελ–, οι Ευρωπαίοι θα είμαστε οι τελευταίοι χορτοφάγοι... Αυτό που έχει πρακτική σημασία δεν είναι η “στρατηγική αυτονομία” αλλά η διατήρηση της ευρωπαϊκής κυριαρχίας σε ένα ταχέως μεταβαλλόμενο διεθνές πλαίσιο... Ενώ η γαλλογερμανική φιλία είναι απαραίτητη για την Ευρώπη, δεν είναι αρκετή για να διασφαλιστεί η θέση της Ε.Ε. στον κόσμο».

Αλλά εδώ υπάρχει απόλυτη έλλειψη στρατηγικής προοπτικής. Η Ε.Ε. εστιάζοντας εξ ολοκλήρου σε κανόνες και διαδικασίες δείχνει να αδιαφορεί για τα αποτελέσματα των επιλογών της.

Ο Αλμπέρ Καμί μιλώντας το 1951 στην Αγγλία, σε συνέδριο για την Ευρώπη, το είχε θέσει τελείως διαφορετικά: «Η Ευρώπη, λόγω της αποδιοργάνωσής της, χρειάζεται τη Βρετανία και είναι βέβαιο ότι η Βρετανία δεν θα μπορέσει να επιβιώσει χωρίς την Ευρώπη. Η αδιαφορία των ηγετών για την ήπειρο μπορεί να νομιμοποιείται, αλλά δεν σημαίνει πως δεν είναι αξιοθρήνητη. Η δυσπιστία ενδεχομένως να είναι καλή ως μέθοδος, αλλά φτάνει ο χρόνος που δείχνει πως η μέθοδος αντιφάσκει με τα πραγματικά γεγονότα. Και τα γεγονότα λένε ότι, καλώς ή κακώς, η Βρετανία και η Ευρώπη είναι αδιαχώριστες. Μπορεί να μοιάζει μ' έναν κακό γάμο. Αλλά, όπως έχει ειπωθεί, κανένας καλός γάμος δεν είναι τέλειος. Καθώς και ο δικός μας δεν είναι τέλειος, ας τον κάνουμε υποφερτό, επειδή το διαζύγιο είναι αδύνατο».

Για να καταλήξουμε, υπό το «φως του Μεσαίωνα» υπάρχει κάτι το σαρκοφαγικό για την Ευρώπη. Μπορεί να αλλάξει; Σύντομα θα το δούμε. Προσώρας, τις απόψεις των πολιτικών από αυτές των στοχαστών που κάτι είχαν να πουν για την Ευρώπη τις χωρίζουν έτη φωτός.

ΠΗΓΗ: http://www.efsyn.gr/arthro/ypo-fos-toy-mesaiona

Τα χριστουγεννιάτικα δώρα του Σουρή στο Παλάτι

souris-romios.jpg

Συντάκτης: 

Σταύρος Μαλαγκονιάρης

Η μυστηριώδης… Πυθία, η αγαπημένη των χαρτοπαικτών «μπάτσικα» και οι πολυμελείς ομάδες μουσικών, που έλεγαν στους δρόμους τα κάλαντα, έδιναν, τις ημέρες των Χριστουγέννων, ιδιαίτερο χρώμα στην Αθήνα, στα τέλη του 19ου αιώνα, αρχές του 20ού. Σε εορταστικό κλίμα και η αθηναϊκή αγορά, όπου υπήρχε μεγάλη ποικιλία τροφίμων και δώρων για όλα τα βαλάντια. Ακόμα και κινέζικα…

Ξεφυλλίζοντας τις εφημερίδες της εποχής περνάνε οι εικόνες της παλιάς Αθήνας, όπου ο καθένας παραμέριζε τις δυσκολίες και επιζητούσε μερίδιο στη γιορτινή ατμόσφαιρα, με βασικό «όπλο» το καυστικό χιούμορ, που δεν άφηνε ανέγγιχτους ούτε τους κορυφαίους θεσμούς, όπως το Παλάτι και η Εκκλησία. Πρώτος και καλύτερος ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρής, που έγραφε μόνος του την τετρασέλιδη εφημερίδα «Ο Ρωμηός», η οποία όσο και εάν ακούγεται περίεργο ήταν ολόκληρη έμμετρη, από τον τίτλο της «Ο Ρωμηός, Εφημερίς που την γράφει ο Σουρής» μέχρι τις μικρές αγγελίες της!

Σε αυτή την εφημερίδα της 28ης Δεκεμβρίου 1896 ο Σουρής στέλνει μέσω του ήρωά του, Φασουλή, τα… δώρα του στη βασιλική οικογένεια και στους αυλικούς, στους οποίους αφιερώνει το παρακάτω τετράστιχο:

«Ιδού και καραγκιόζηδες για τ’ Αυλικά κοπέλια,
που με τα τόσα σκέρτσα των ξεραίνεσαι στα γέλοια,
ιδού και λίγα κόκκαλα Βασιλικά για γλείψιμο,
να και σαπούνι και σκοινί για κρέμασμα και νίψιμο»

Ομως, και σε άλλες εφημερίδες τα καυστικά σχόλια για το Παλάτι δεν λείπουν. Στην εφημερίδα «Αθήναι» του Γεωργίου Πωπ διαβάζουμε στις 25 Δεκεμβρίου 1903 ότι: «Η μεγαλυτέρα ελληνική οικογένεια, ουχί λόγω θέσεως απλώς, αλλ’ εκ του αριθμού των αποτελούντων αυτήν μελών, είναι εγκαθιδρυμένη παρά τον Ελληνικόν Θρόνον».

Παρακάτω, αφού απαριθμούνται συνολικά 24 πρίγκιπες, δούκες και εγγόνια, επισημαίνεται ότι «αν ούτω αισίως εξακολουθήση η αύξησις των Βασιλικών βλαστών, θα έχωμεν μετά δεκαετίας εν Αθήναις όπως εορτάσωσι τα Χριστούγεννα πεντήκοντα τουλάχιστον μέλη της Βασ. Οικογενείας»! «Δεν νομίζετε όλοι στενά τα όρια του Βασιλείου τούτου διά τόσας επισημότητας;» αναφερόταν στο σχόλιο.

Τα Χριστούγεννα του 1897 το «κλίμα» ήταν βαρύ, καθώς, μετά από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο, που έμεινε στην Ιστορία ως «ο ατυχής πόλεμος», οι δρόμοι της πρωτεύουσας είχαν γεμίσει από Θεσσαλούς και Κρητικούς πρόσφυγες.

Η εφημερίδα «Ακρόπολις» του Βλάση Γαβριηλίδη έγραφε (φ. 25.12.1897) σε σχόλιό της: «Αν αι μίτραι των δεσποτάδων όσοι θα λειτουργήσουν σήμερον εις τους ναούς είχαν ολιγώτερον χρυσάφι και διαμάντια και μπριλάντια και αι πατερίτσαι των ολιγώτερον ασήμι, εδίδοντο δε όλα αυτά υπέρ των πτωχών και των πεινώντων και των ριγούντων, θα ήταν ο Χριστός ολιγώτερον ευχαριστημένος;»

ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ: χριστουγεννιάτικο πρωτοσέλιδο, 1903 |

Ο Βλάσης Γαβριηλίδης θεωρείται ο πατέρας της ελληνικής δημοσιογραφίας και λέγεται ότι ήταν ο ισχυρότερος άνθρωπος την εποχή εκείνη (εφημ. «Εθνική Σημαία», 25.12.1934). Σύμφωνα με τις περιγραφές, ο Γαβριηλίδης, παρά τις συνήθειες της εποχής, κυκλοφορούσε χωρίς καπέλο, ήταν λιτοδίαιτος και κυρίως χορτοφάγος. Ομως, όπως όλοι οι Αθηναίοι, βρισκόταν τις ημέρες των Χριστουγέννων στην αγορά για να κάνει τα ψώνια του. «Ζωηρά κίνηση, λοιπόν, κ. Αλέξανδρε;», ρωτούσε ο Γαβριηλίδης τον φίλο του Αλέξανδρο Κώτση, που είχε γωνιακό λαχανοορνιθοπωλείο, στο εσωτερικό τμήμα της αγοράς.  «Πάντοτε. Ευτυχώς ότι πολύ λίγους πελάτας έχομε σαν και σας που κάνουν Χριστούγεννα με «ένα πορτοκάλι και με ένα μήλο».

Η αγορά

Η αγορά βρισκόταν στη σημερινή περιοχή. Ομως, σημείο αναφοράς ήταν τότε το Βαρβάκειο Γυμνάσιο, που βρισκόταν στη θέση της σημερινής σκεπαστής Βαρβακείου αγοράς. Στην αριστερή πλευρά, προς την οδό Ευριπίδου, βρίσκονταν τα πτηνοπωλεία, όπου πωλούνταν αυγά, κυνήγι και λαχανικά.Τα οπωροπωλεία βρίσκονταν απέναντι, όπως και σήμερα. Ακόμα υπήρχαν αλλαντοποιεία, «τα οποία πωλούσι τα χοιρινά», φούρνοι, ζαχαροπλαστεία, παντοπωλεία κ.ά.Όλα ήταν στολισμένα. «Πανηγυρική και εορτάσιμος η χθεσινή Αγορά. Τι σημαίαι, τι στολίδια, τι χρυσόχαρτα, τι δένδρα κατάφορτα από χρυσά μήλα. Κατά χιλιάδας ο κόσμος!» (εφημ. «Το Αστυ», 23.12.1894).«Η τιμή των τροφίμων σχετικώς υποφερτά» διαβάζουμε στο ρεπορτάζ αγοράς εκείνης της εποχής και πληροφορούμαστε ότι «τα ευπορώτερα βαλάντια προτιμώσι την γαλοπούλαν ης η τιμή κυμαίνεται μεταξύ 8-12 δραχμών και τα «τρυφερώτερα» αρνάκια». (εφημ. «Το Αστυ», ό.π.)

Σε άλλη εφημερίδα, όμως, θα διαβάσουμε ότι για τους φτωχότερους υπήρχε το βοδινό κρέας αλλά και ο… τράγος! (εφημ. «Ακρόπολις», 24.12.1901).Από μεταγενέστερα δημοσιεύματα μαθαίνουμε ότι προμηθευτής των ανακτόρων και πολλών πρεσβειών ήταν τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα ο λαχανοπώλης Δημήτρης Παπανικολάου ή «Καμπούρης».

Ο... ψωνιστής

Εκείνος, όμως, έκανε αίσθηση με την παρουσία του στην αγορά ήταν ο Λάμψας, ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου της «Μεγάλης Βρετανίας», «που επεσκέπτετο μόνος την αγοράν και επώπτευεν ο ίδιος εις τας παραγγελίας. Ητο αληθινός καλλιτέχνης ψωνιστής» (εφημ. «Εθνική Σημαία», ό.π).Ο Λάμψας ψώνιζε από συγκεκριμένα καταστήματα αλλά όταν έβλεπε κάτι εκλεκτό σε οποιαδήποτε άλλο, ζητούσε να του το ξεχωρίσουν.Λίγο πιο μακριά από την αγορά, στις οδούς Σταδίου, Ερμού και Αιόλου ήταν ακριβότερα καταστήματα, με διάφορα είδη, όπως φαίνεται στις διαφημίσεις των εφημερίδων.Για παράδειγμα, στην οδό Αιόλου διαβάζουμε ότι βρισκόταν το κατάστημα του «βασιλέα των εδωδίμων» Π. Καλάρκου.

Ήταν κάτι σαν τα σημερινά «ντελικατέσεν» καθώς διέθετε αλλαντικά Πολωνίας και Ουγγαρίας, «εκλεκτά ηδύποτα Γαλλίας, τα γευστικότητα αγγλικά δίπυρα (=μπισκότα) του Πάλμερ, κρασιά και αφρόεντα καμπανίτη».

Στην οδό Ερμού βρισκόταν το κατάστημα του Χουτόπουλου, με είδη δώρων, όπως θα λέγαμε σήμερα, καθώς πωλούσε κομψοτεχνήματα γραφείων, αλαβάστρινα, βάζα κ.α. και στην οδό Σταδίου 7 στο κατάστημα Παναγιώτη Γεωργιάδη υπήρχαν τα κινέζικα…

Οχι όμως σαν τις σημερινές απομιμήσεις, αλλά «ιαπωνικά και κινέζικα κομψοτεχνήματα, των οποίων το αποκλειστικό εμπόριο έχει ο κ. Γεωργιάδης. Δίσκοι, ανθοδοχεία ιδιόρρυθμα και πάγχρυσα, κασετίνες, κεντήματα, επιτραπέζια και του τοίχου, όλα γνήσιας προέλευσης κινεζικής».

Το δέντρο

Σε αυτές τις περιοχές περνούσε, τις μέρες των εορτών, πολύς κόσμος. «Αλλ’ εάν ήσαν δέκα χιλιάδες, αι τρεις ήταν επαίται», έγραφε, το δύσκολο 1897, η εφημ. «Ακρόπολις».Ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του καθενός γίνονταν και οι αγορές των δώρων, τα οποία ανταλλάσσονταν συνήθως την Πρωτοχρονιά. Ομως, οι πιο εύποροι τηρούσαν και το έθιμο της «γιορτής του Χριστουγεννιάτικου δένδρου».Σύμφωνα με το έθιμο, τη προπαραμονή των Χριστουγέννων «στολιζόταν» το δένδρο με δώρα, τα οποία ανήμερα μοιράζονταν στα μέλη της οικογένειας. Προφανώς αργότερα τη θέση των δώρων στα κλαδιά των δένδρων πήραν τα στολίδια.

Αυτές τις μέρες γίνονταν στην πόλη πολλές γιορτές. Οι πιο επίσημες ήταν στα Ανάκτορα, που στεγάζονταν στο σημερινό κτίριο της Βουλής και βάσει πρωτοκόλλου παρατίθεντο σχεδόν καθημερινά επίσημα δείπνα με καλεσμένους τα μέλη της κυβέρνησης, ξένους πρέσβεις, τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου κ.ά.

Ανήμερα την Πρωτοχρονιά μετά τη λειτουργία γινόταν η τελετή του χειροφιλήματος της βασίλισσας και από την επόμενη μέρα έπαιρναν τη… σκυτάλη της διοργάνωσης χορών διάφοροι εύποροι, όπως ο Ανδρέας Συγγρός, ο Σερπιέρης, ο Σκουζές κ.ά.

Ο ρόλος της Πυθίας

Πολλές εκδηλώσεις γίνονταν και σε συλλόγους, συνήθως για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Σε μια απ’ αυτές, στη Μουσική Εταιρεία μια ευρηματική… Πυθία προκάλεσε αίσθηση.Όπως διαβάζουμε στην «Ακρόπολη» (25.12.1900) σε αυτή την εκδήλωση είχε συγκεντρωθεί «κόσμος άπειρος όλων των κοινωνικών τάξεων συνωστιζόμενος εν αποθεώσει κονιορτού και βοής», που «εόρτασε την παιδικήν εορτή του δένδρου των Χριστουγέννων».Ανάμεσα στο πλήθος του κόσμου «παρίσταντο όλαι αι γνωσταί κυρίαι και δεσποινίδες της πόλεώς μας».Ομως, την προσοχή τους είχε τραβήξει μια γυναίκα, που καθόταν πίσω από ένα κόκκινο παραβάν, φορώντας μαύρη μάσκα στο πρόσωπο και κατάλευκη περούκα, ώστε η αναγνώρισή της να είναι αδύνατη.

Η… Πυθία έλεγε σε όλους τη τύχη τους, αφήνοντάς τους άφωνους, διότι εκτός από το ότι μιλούσε με ευχέρεια τρεις γλώσσες, έδειχνε να γνωρίζει πολλές λεπτομέρειες για την προσωπική ζωή ανδρών και γυναικών, χωρίς, όμως, να γίνεται… επικίνδυνα αποκαλυπτική.

«Η άγνωστος διά τους πολλούς κυρία (..) η λέγουσα εις όλας τα κυρίας ότι έχουσιν αντεράστριαν και εις όλους τους κυρίους αντεραστάς απεδείκνυεν ότι εγνώριζε πολύ τον κόσμον. Εγνώριζεν όμως και κάτι άλλο ακόμη. Να μην αφίνη την τύχην να ομιλή υπερμέτρως αποκαλυπτικώς», έγραφε η εφημερίδα.Ούλοι έφευγαν εντυπωσιασμένοι και απορώντας για το ποια κρυβόταν πίσω από αυτή τη μάσκα.Φαίνεται ότι έγινε θέμα συζήτησης στην πόλη, καθώς πολλοί αναρωτιούνταν ποια μπορεί να γνώριζε τα προσωπικά όλων των κυριών της αθηναϊκής «καλής κοινωνίας».Μα, φυσικά η διευθύντρια μεγάλου ραπτικού καταστήματος κυριών, στην οδό Ερμού, που κρυβόταν πίσω από τη μεταμφίεση, όπως αποκάλυψε η εφημερίδα.

Τα χριστόψωμα

Στην άλλη πλευρά του… φεγγαριού, στους χιλιάδες άπορους, ανάπηρους ή τραυματίες πολέμου μοιράζονταν χριστόψωμα στη Μητρόπολη και οικονομικά βοηθήματα, αρκετά από προσφορές εύπορων, στο Δημαρχείο.Παράλληλα, προσφέρονταν ιδιαίτερα γεύματα με επιδόρπιο στα οικονομικά συσσίτια της πόλης.Αυτές τις μέρες η τράπουλα και όχι μόνο είχε τη τιμητική της. Μάλιστα, όπως έγραφαν οι εφημερίδες τυχερά παιγνίδια παίζονταν ακόμα και στους δρόμους αλλά και σε μικρά καφενεία.Εκείνη την εποχή ιδιαίτερα αγαπημένο χαρτοπαικτικό παιχνίδι ήταν η «μπάτσικα», κάτι σαν το σημερινό «τριάντα ένα», ενώ διαρκώς κέρδιζε φίλους και η αμερικανική «μπάτσικα», το «εικοσιένα».Στον Πειραιά οι ναύτες από τα ελληνικά και ξέννα πλοία, ξεχύνονταν στα καφωδεία και οινοπωλεία, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται πολλές φορές επεισόδια ανάμεσα σε μεθυσμένους ναυτικούς.

Η εφημερίδα «Το Αστυ» (φ. 27.12.1894) έγραφε, χαρακτηριστικά, ότι «την Β. αποβάθραν (= η Τρούμπα) εξ ολοκλήρου κατείχον, οι Ρώσοι ναύται, οίτινες εν εσχάτη μέθη μεταφέροντο εις τα πλοία των».Το απόγευμα της παραμονής των Χριστουγέννων έβγαιναν στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά ομάδες μουσικών, κρατώντας μικρά φαναράκια και τραγουδώντας μέχρι αργά το βράδυ τα κάλαντα, με το «Καλήν εσπέρα άρχοντες».Την επόμενη μέρα, ανήμερα των Χριστουγέννων, ομάδες μουσικών κρατώντας καραβάκια και βαρκούλες κυκλοφορούσαν στους δρόμους λέγοντας τα πρωινά κάλαντα.

Οι Πρωτοχρονιές με τους στίχους του «Ρωμηού»

Ο «Ρωμηός», 28.12.1896 |

Ο «Ρωμηός» με την έμμετρη ύλη του κατέγραφε και σατίριζε, επί 35 χρόνια (1883-1918), την επικαιρότητα.Ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρής χρησιμοποιούσε ως ήρωες δύο κούκλες, τον Φασουλή και τον Περικλέτο και έγραφε, με τον δικό του τρόπο, ακόμα και την ημερομηνία του τεύχους.Σε ένα από τα Χριστουγεννιάτικα τεύχη ο Σουρής προσφέρει τα… δώρα του στη βασιλική οικογένεια.Το έτος είναι: «Χίλια οκτακόσα κι’ ενενηνταέξη, στέφανον λαχάνων η πατρίς ας πλέξη» και η ημερομηνία «Ογδόη Δεκεμβρίου κι’ εικοστή, ευχαίς και μποναμάδες ξακουστοί».

Ο τίτλος του ποιήματος είναι «Πρωτοχρονιά τρελή του τρελό-Φασουλή» και εισαγωγικά δίνεται η εικόνα:

Δέντρο ‘ψηλό σαν πλάτανος ‘στο μέσον της αιθούσης με δώρα φορτωμένο,
και πέριξ οι πρωτεύοντες της ψωροπρωτευούσης
με μάτι γουρλωμένο.
Προσέρχονται κι’ οι Βασιλείς
και το τρανό φουσάτο,
κι’ ο νοικοκύρης Φασουλής
λέγει τα παρακάτω.

Ο Φ(ασουλής).- Αρχιμηνιά κι’ αρχιχρονιά, παντού χαρά και χάρις,
κι’ έλα Μεγαλειότατε, τα δώρα σου να πάρης.

(…)

Να και κορώνα, Βασιληά,
καινούρια να χαρής,
γιατί μου φαίνεται παληά
εκείνη που φορείς.

(…)

Αφησε κάτω την παληά
και την καινούρια βάλε,
ν’ αρχίση δράσις και δουλειά,
πολέμαρχε μεγάλε.

(…)

Έλα και συ Βασίλισσα και Μεγαλειοτάτη,
φιλάνθρωπος, φιλόθρησκος κι’ υπερευλαβεστάτη,
που δεν παραζαλίζεσαι πολύ με τα θνητά,
κι’ εικόνες δέξου περισσαίς, σταυρούς και θυμιατά,
κι’ όταν κανένας ασθενή δικός σου συμπολίτης
ή ναύτης Μοσκοβίτης,
ωσάν ελέους αδελφή και του Θεού γυναίκα
κοντά του παραστέκα,
και σπεύδε πάντα πρόθυμος να τον νοσοκομής
κι’ είθε της νοσηλείας σου να τύχωμεν κι’ εμείς.

--

Και σύ, Μαρία κόρη της, δέξου λευκό φουστάνι
και νυφικό στεφάνι.
Για σένα, νύφη, περιττή νομίζω κάθε σύστασι,
κι’ αν τετρακόσαις μοναχαίς επήρες, Πριγκηπέσσα,
χίλιαις φοραίς ανάθεμα σε τούτη την περίστασι,
όπου για προίκες δυναταίς δεν έχουμε τα μέσα.

--

Ω Διάδοχέ μας, χαίρε…
Περικλέτο, γρυ μην πης,
και γι’ αυτόν πεσκέσι φέρε
τάλογο της αστραπής.
Ξύλινο θα του φανή,
ψεύτικο θα το νομίση (…),

----

Χαρίζω και στους Πρίγκηπας απόνα κουμπαρά
να κρύβουν μέσα τον λουφέ (= μεταφορικά, μισθός που λαμβάνεται άκοπα ή δωροδοκία) κι’ εκείνο το μηνιάτικο,
που τους κόψη γρήγορα το κράτος του παρά (…)
Ιδού και καραγκιόζηδες για τ’ Αυλικά κοπέλια,
που με τα τόσα σκέρτσα των ξεραίνεσαι στα γέλοια,
ίδου και λίγα κόκκαλα Βασιλικά για γλείψιμο,
να και σαπούνι και σκοινί για κρέμασμα και νίψιμο

ΠΗΓΗ: http://www.efsyn.gr/arthro/ta-hristoygenniatika-dora-toy-soyri-sto-palati