.jpg)
Του Stephen F.Cohen
Έχοντας ζητήσει, να αποτιμήσει την Γαλλική Επανάσταση,200 σχεδόν χρόνια από το πέρασμα της, στον πρωθυπουργό της Κίνας Zhou Enlai, έχει περίφημα αναφερθεί ότι απάντησε”Είναι πολύ νωρίς για να απαντήσω”.Αν και η μακροπρόθεσμη προοπτική που δόθηκε από τον Zhou, είναι πολύ πιο ακριβής από τις πεποιθήσεις Αμερικάνων σχολιαστών για τις αιτίες και τις συνέπειες του τέλους της Σοβιετικής Ένωσης μόλις 20 χρόνια πριν.
Ας εξετάσουμε τέσσερις συνηθισμένες εξηγήσεις. Η Σοβιετική Ένωση έπεσε γιατί ήταν ”αθέμιτη.” Το κομμουνιστικό καθεστώς ανατράπηκε από μια δημοκρατική επανάσταση από τα κάτω.Το σύστημα διαλύθηκε γιατί ”η οικονομία του κατέρρευσε”.Η Σοβιετική Ένωση ήταν μια αυτοκρατορία και ”όλες οι αυτοκρατορίες πεθαίνουν”.Παρα το γεγονός ότι αυτες οι εξηγήσεις είναι αντιπαραθετικές μεταξύ τους,είναι και στρεβλές:η πρώτη είναι καθαρά ιδεολογική,δεν υπάρχουν στοιχεία για την δεύτερη και την τρίτη,και ακαδημαικοί διαφωνούν γύρω από το αν η Σοβιετική Ένωση,χωρίς να το συγχέουμε με τις δορυφορικές της κυβερνήσεις στην Ανατολική Ευρώπη, υπήρξε μια αυτοκρατορία η ένα πολυεθνικό κράτος.
Όσο για τα αποτελέσματα της Σοβιετικής διάλυσης,Αμερικανοί σχολιαστές,σχεδόν χωρίς εξαίρεση,τα επικροτούν.Οι περισσότεροι πρώην σοβιετικοί πολίτες, από την άλλη,ακόμα εξετάζουν,όπως λένε οι Ρώσοι, ”τα υπερ και τα κατα”.Όμως οτι και να σκέφτεται κανείς σήμερα η Σοβιετική Ένωη είναι σίγουρο πως έχει μια μακρά ιστορική και επομένως πολιτική μετα θάνατον ζωή. Εξαιτίας του ότι ο εβδομηντατετράχρονος ρόλος της στον εικοστό αιώνα αμφισβητείται με πικρία,επειδή ο τρόπος με τον οποίο έληξε παραμένει εξαιρετικά αντιφατικός και επειδή οι ολοκληρωμένες διακλαδώσεις της εξαφάνισης της είναι ασαφείς, η μοίρα της μπορεί μόνο να επιβεβαιώσει το αξίωμα του Ολλανδού ιστορικού Pieter Geyl,΄΄Η ιστορία είναι πράγματι μια συζήτηση χωρίς τέλος”.
Αυτό το κοσμοιστορικό γεγονός έλαβε χώρα , κρυφά σε ένα απομονωμένο κυνηγετικό κρυσφήγετο/hunting lodge στα δάση Belovezh κοντά στο Μίνσκ,στην τωρινή Λευκορωσία.Στις 8 Δεκεμβρίου του 1991 οι επικεφαλής τριών εκ των 15 σοβιετικών δημοκρατιών καθοδηγούμενοι από τον Μπόρις Γέλτσιν ,της Ρωσίας, συναντήθηκαν εκεί για να υπογράψουν τα έγγραφα εκείνα που θα καταργούσαν την Σοβιετική Ένωση.
Οι αντιδράσεις για το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης υπήρξαν διαφορετικές.Σύντομα αυτή έγινε καθοριστική στιγμή σε μια καινούρια Αμερικάνικη θριαμβολογική αφήγηση. Η ελπίδα των αμερικανικών κυβερνήσεων ,που εκφράστηκε από τους προέδρους Ρόναλντ Ρίγκαν και Τζώρτζ Μπους ,ότι οι φιλοσοβιετικές μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν τη δημοκρατία και τις αγορές(1985-1991),ή αλλιώς περεστρόικα, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, θα πετύχουν, είχε πια ξεχαστεί.Στα μέσα ενημέρωσης όλη αυτή η πολυπλοκότητα της Σοβετικής ιστορίας παρουσιάζονταν ως: ”Οι εφτά δεκαετίες της Ρωσίας ως ένα άκαμπτο και αμείλικτο αστυνομικό κράτος”,μια ιστορία ”τόσο σατανική όσο τη φανταζόμασταν-στην πραγματικότητα ακόμα περισσότερο”.Ένας αρθρογράφος των New York Times μάλιστα υποστήριξε πως μια ”φασιστική Ρωσία” θα ήταν ”μάλλον πολύ καλύτερη”.
Αμερικάνοι ακαδημαικοί αντέδρασαν παρομοίως αλλά με το δικό τους τρόπο.Με ελάχιστες εξαιρέσεις, επανήλθαν-ξεχνώντας τι είχαν γράψει πρόσφατα για τα μέτρα του Γκορμπατσόφ-σε προγενέστερα σοβιετολογικά αξιώματα για το σύστημα, που το χαρακτήριζαν ως καταδικασμένο και μη επιδιορθώσιμο.Η αντίθετη επιστημονική σκοπιά που υποστήριζε πως υπήρξαν και άλλες δυνατότητες στην Σοβιετική ιστορία ”δρόμοι που δεν ακολουθήθηκαν”,απορρίφθηκε ως ”μια απίθανη ιδέα” βασισμένη σε ”αμφίβολες” έννοιες.Οι μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ παρα το ότι αποσυναρμολόγησαν εντελώς την δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1990,υπήρξαν ”μια χίμαιρα”,και η Σοβιετική Ένωση συνεπώς πέθανε εξαιτίας της ”έλλειψης εναλλακτικών”.
Ως εκ τούτου, οι περισσότεροι Αμερικανοι ειδικοί δεν προβληματίζονταν πια,ακόμα και υπο το πρίσμα μιας ανθρώπινης τραγωδίας μεγάλης κλίμακας που θα ακολουθούσε την δεκαετία του 90,για το αν μια μεταρρυθμιστική Σοβιετική Ένωση αποτελούσε την μεγαλύτερη ελπίδα για το μέλλον της μετακομμουνιστικής Ρωσίας και οποιασδήποτε άλλης πρώην δημοκρατίας.Αντίθετα κατέληξαν, όπως μια κορυφαία πανεπιστημιακή αρχή επέμενε,οτι οτιδήποτε Σοβιετικό θα έπρεπε να απορρίπτεται με ”την ισοπέδωση ολόκληρου του οικοδομήματος των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων”. Αυτό το είδος του μηδενισμού αποτέλεσε το υπόστρωμα για τη «θεραπεία-σοκ»,που έτσι επιμελώς προετρεψε τη Ρωσία,στη δεκαετία του 1990 η κυβέρνηση Κλίντον, όπως πρόσφατα αναφέρει ένας αρθρογράφος στην κεντρώα εφημερίδα Literary Gazette ,σε μια ζώνη καταστροφής.Κανένας από τους πολιτικούς υποστηρικτές, όπως ο Λάρι Σάμερς, ο Jeffrey Sachs και ο πρώην πρόεδρος Κλίντον , ποτέ δημοσίως , δεν απολογήθηκε για την παρολίγο καταστροφή βασικών καταναλωτικών βιομηχανιών,από φαρμακευτικά προιόντα μέχρι πουλερικά, και τη μαζική φτώχια που αυτό προκάλεσε.
Ούτε ποτέ αναρωτήθηκαν, τόσο οι πολιτικοί των ΗΠΑ όσο και οι σχολιαστές των καθεστωτικών μέσων ενημέρωσης για το αν η επιβίωση μιας δημοκρατικά επανιδρυμένης Σοβιετικής Ένωσης -μια με τουλάχιστον τρεις η τέσσερεις δημοκρατίες- θα ήταν καλύτερη για τον κόσμο:αν κατα τα τελευταία είκοσι χρόνια υπήρχε λιγότερος ιδεολογικός φανατισμός,επιθετικός εθνικισμός,εμφύλιοι πόλεμοι,τρομοκρατία, ανάπτυξη πυρηνικών εξοπλισμών, μη συνετές επεμβάσεις των ΗΠΑ και ΝΑΤΟ, άναρχη παγκόσμια οικονομία και ακόμα και διαιρέσεις στην Ευρώπη. Σχεδόν σίγουρα θα υπήρχαν, αλλά εδώ πολύ θριαμβευτικές πεποιθήσεις συνεχίζουν να κυβερνούν την πολιτική ζωή των ΗΠΑ και το καθεστώς των ΜΜΕ.
Η πλειοψηφία των Ρώσων ,από την άλλη, όπως έχουν διευκρινίσει επανειλλημένως έρευνες κοινης γνώμης,εξακολουθούν να θλίβονται για το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, όχι επειδή νοσταλγούν τον κομμουνισμό,αλλά γιατί έχασαν ένα οικείο καθεστώς και έναν ασφαλή τρόπο ζωής.Τον Μάρτιο του 2011 για παράδειγμα,59% των ερωτηθέντων ισχυρίζονται πως λυπούνται για για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και μόνο το 24% ισχυρίζονται το αντίθετο.Πράγματι ,τον Δεκέμβρη , 74% των αναγνωστών μιας φιλελεύθερης εφημερίδας της Μόσχας ισχυρίστηκαν πως όντως λυπούνται γι αυτό.
Εξίσου σημαντικό είναι ότι οι περισσότεροι Ρώσοι δεν συμμερίζονται, την σχεδόν ομοφωνη Δυτική αντίληψη, ότι η ”κατάρρευση” της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ”αναπόφευκτη” λόγω των εγγενών μοιραίων ελαττωμάτων της .Αντίθετα πιστεύουν, και λόγω εμπειρίας ,ότι τρεις ήταν οι ”υποκειμενικοί” παράγοντες που την διέλυσαν: ο αδικαιολόγητα σύντομος και ριζοσπαστικός τρόπος-όχι ο τόσο αργός και προσεκτικός,όπως λέγεται στη δύση-που ο Γκορμπατσόφ διεκπεραιωσε τις μεταρρυθμίσεις του.Μια πάλη εξουσίας στην οποία ο Γέλτσιν ανέτρεψε το Σοβιετικό καθεστώς προκειμένου να απαλλαγεί απο τον πρωθυπουργό,Γκορμπατσόφ και να καταλάβει το Κρεμλίνο.Και γραφειοκρατικές ελίτ που κατέσχεταν περιουσίες,η νομενκλατούρα, που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ιδιωτικοποίηση του τεράστιου πλούτου του κράτους το 1991, παρά να τον υπερασπιστεί.
Αντίστοιχα, ένας αυξανόμενος αριθμός διανοούμενων στη Ρωσία έχει καταλήξει να πιστεύει ότι κάτι ουσιαστικό χάθηκε με τραγικό τρόπο-η ιστορική ευκαιρία,εκμηδενισμένη για χρόνια,να ολοκληρωθεί ο πολιτικός και οικονομικός εκσυγχρονισμός, συνεχίζοντας με ή χωρίς τον Γκορμπατσόφ ,τη Σοβιετική επανίδρυση.Ενώ η διάλυση της Σοβιετικής ένωσης οδήγησε αμερικάνους ειδικούς πίσω στην εποχή του ψυχρού πολέμου στις αντιλήψεις περι ιστορικού αναπόφευκτου, μετέπεισε πολλούς Ρώσους ομόλογους οτι ”υπάρχουν πάντα εναλλακτικές στην ιστορία” και οτι μια Σοβιετική επανίδρυση ήταν μια από τις χαμένες εναλλακτικές ,μια ευκαιρία να εκδημοκρατηθεί και να εισαχθεί στην αγορά η Ρωσία με πιο σταδιακές μεθόδους λιγότερο τραυματικές, πιο καρποφόρες και λιγότερο δαπανηρές από αυτές που υιοθετήθηκαν μετά το 1991.
Το κατα πόσο η απόρριψη της περεστρόικα του Γκορμπατσόφ ήταν μια χαμένη ευκαιρία για τον ”μη καταστροφικό μετασχηματισμό” της Ρωσίας αντί για τον επαναλαμβανόμενο ”εκσυγχρονισμό της μεσω της καταστροφής” ίσως είναι θέμα των ιστορικών.Ήταν ωστόσο ξεκάθαρο τον καιρό εκείνο ,η τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι , ότι ο τρόπος με τον οποίο η Σοβιετική Ένωση τελείωσε-υπο μοιραίες συνθήκες που οι Αμερικανικές αφηγήσεις είναι είτε φοβερά σιωπηλές είτε μυθικές- προιωνιζόταν αρνητικός και για το μέλλον.(Ένας μύθος προωθημένος από τους υποστηρικτές του Γέλτσιν που υποστηρίζουν ότι έσωσε την χώρα από την αιματηρή μοίρα της Γιουγκοσλαβίας, ήταν ότι η διάλυση ήταν ”ειρηνική”.Η πραγματικότητα είναι ,οι εθνικοί εμφύλιοι και οι άλλες διαμάχες που ξέσπασαν στην κεντρική Ασία και στην περιοχή του Καυκάσου,είχαν ως θύματα χιλιάδες πρώην Σοβιετικούς πολίτες και εκτόπισαν βάρβαρα ακόμα περισσότερους,μια διαδικασία που εξελίσσεται ακόμα.)ήταν ότι η διάλυση ήταν ”ειρηνική”.Η πραγματικότητα είναι ,οι εθνικοί εμφύλιοι και οι άλλες διαμάχες που ξέσπασαν στην κεντρική Ασία και στην περιοχή του Καυκάσου,και είχαν ως θύματα χιλιάδες πρώην Σοβιετικούς πολίτες , εκτοπίζοντας βάρβαρα ακόμα περισσότερους,μια διαδικασία που εξελίσσεται ακόμα.)
Γενικότερα υπήρξαν δυσοίωνοι παραλληλισμοί μεταξύ της Σοβιετικής διάλυσης και της πτώσης του τσαρισμού το 1917.Και στις δυο περιπτώσεις ,το τέλος της παλιάς τάξης πραγμάτων κατέληξε στην ολοκληρωτική καταστροφή της ρωσικής κρατικής υπόστασης που βύθισε τη χώρα σε παρατεταμένο χάος,εντάσεις και μιζέρια.Οι Ρώσοι ονόμασαν αυτό που ακολούθησε smuta(ασβέστωμα ) , ένας όρος γεμάτος φόβο προερχόμενος από προγενέστερες ιστορικές εμπειρίες και μη εκφρασμένος με την συνηθισμένη φραση ”καιροί των προβλημάτων”.Πράγματι ,υπο αυτή την έννοια το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ίσως είχε να κάνει λιγότερο με την συγκεκριμένη φύση του συστήματος απ ότι με τις επαναλαμβανόμενες πτώσεις της Ρωσικής ιστορίας.
Οι ομοιότητες μεταξύ του 1991 και του 1917 παρα τις σημαντικές διαφορές,ήταν βαρυσήμαντες.Για μια ακόμη φορά ελπίδες για μια εξελικτική διαδικασία προς την δημοκρατία,ευημερία και κοινωνική δικαιοσύνη καταστράφηκαν.Μια μικρή ριζοσπαστική ομάδα αυτή τη φορά γύρω από τον Γέλτσιν ,επέβαλε ακραία μέτρα στο έθνος.Αγριοι αγώνες για την ιδιωτική περιουσία και την ιδιοκτησία διέλυσε τις βάσεις του βαθιά πολυεθνικού κράτους.Και οι νικητές κατέστρεψαν την μακροχρόνη οικονομία και άλλες βασικές δομές απαραίτητες για να χτιστεί ένα νέο ”σαν να μην υπήρχε παρελθόν”.Για μια ακόμη φορά οι ελίτ λειτούργησαν στο όνομα ενός καλύτερου μέλλοντος αλλά εγκατέλειψαν την κοινωνία διχασμένη γυρω από ένα ακόμα πολυετές Ρωσικό ”καταραμένο ερώτημα”-γιατί έγινε αυτό.Και πάλι ο λαός την πλήρωσε.
Όλες αυτές οι επανασυνθηκολογήσεις ξεδίπλωσαν, εν μέσω αμοιβαίων και διαρκών καταγγελιών για προδοσία ,κατα τους τρεις μήνες από τον Αυγουστο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1991,την αρχή της αποσπασματικής διάλυσης του Σοβιετικού κράτους .Η περίοδος ξεκίνησε και τελείωσε με πραξικοπήματα(όπως το 1917)-το πρώτο αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ οργανώθηκε από τους ίδιους του τους υπουργούς στο κέντρο της Μόσχας, το δεύτερο ήταν η εκκαθάριση του Γέλτσιν από το ίδιο το κράτος στα δάση Belovezh.Αυτό που ακολούθησε ήταν μια επανάσταση από τα πάνω εναντίον του Σοβιετικού καθεστώτος της εξουσίας και ιδιοκτησίας από τις ίδιες του τις ελίτ.Κοιτώντας πίσω , Ρώσοι με διαφορετικές αντιλήψεις κατέληξαν ότι κατά αυτούς τους μήνες ο πολιτικός εξτρεμισμός και η αδέσμευτη απλιστία τους κόστισε την ευκαιρία για δημοκρατική και οικονομική πρόοδο.
Σίγουρα,ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πολιτική πράξη πιο ακραία από την κατάργηση μιας πυρηνικής υπερδύναμης των 286 εκατομμυρίων πολιτών.Ωστόσο, ο Γέλτσιν το έκανε,αφού ακόμα και οι υποστηρικτές του το αναγνώρισαν ,εν ορμήν, ότι ο τρόπος του δεν ήταν ”ούτε νόμιμος ούτε δημοκρατικός”.Με μια βαθια παρέκκλιση από την δέσμευση του Γκορμπατσόφ για κοινωνική συναίνεση και συνταγματικότητα,οι ενέργειες του Γέλτσιν ήταν μια επιστροφή της χώρας στη ”νεομπολσεβικική” παράδοση της επιβεβλημένης αλλαγής,όπως πολλοί Ρώσοι και λιγότεροι Δυτικοί,συγγραφείς την έχουν χαρακτηρίσει.Οι διακλαδώσεις ήταν αναποφευκτο να διακινδυνέυσουν την πρωτοφανή εκδημοκράτιση που κατακτήθηκε κατα την διάρκεια των προηγούμενων εξι ετών της περεστρόικα.
Την περίοδο εκείνη ,της διάλυσης,ο Γέλτσιν και οι βοηθοί του υποσχέθηκαν ,για παράδειγμα ,ότι τα ακραία μέτρα τους ήταν ”έκτακτα”αλλά όπως είχε ξαναγίνει στη Ρωσία ,πρόσφατα κατα την βίαιη κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς το 1929-33,αναπτύχθηκαν μέσα από ένα σύστημα κανόνων.(Η θεραπία του σοκ είχε ήδη αρχίσει να προετοιμάζεται .Αυτά τα αρχικά βήματα είχαν μια περαιτέρω πολιτική λογική.Αφού διαλύθηκε το Σοβιετικό κράτος ,με έναν τρόπο που υστερούσε από νομική και κοινωνική νομιμότητα-σε ένα δημοσίευμα μόνο εννέα μήνες πριν ,το 76% της μεγάλης προσέλευσης είχε ψηφίσει υπερ της διατήτησης της Ένωσης-η ομάδα του Γελτσιν που εξουσίαζε σύνομα άρχισε να ανησυχεί για πραγματική δημοκρατία.Συγκεκριμένα μια ανεξάρτητη ελεύθερα εκλεγμένη βουλή και η πιθανότητα αποποίησης εξουσίας με οποιονδήποτε τρόπο ανέκυψε , σύμφωνα με Ρώσους με άψογα δημοκρατικά διαπιστευτήρια,το φάντασμα του” να δικαστείς η να πας φυλακή.”Και πράγματι η ένοπλη ανατροπή του Γέλτσιν, της Ρωσικής βουλής τον Οκτώβρη του 1993 ακολούθησε σύντομα.
Οι οικονομικές διαστάσεις του Belovezh υπήρξαν εξίσου δυσοίωνες.Η διάλυση της Ένωσης χωρίς προκαταρκτικά στάδια γκρέμισε μια ολοκληρωμένη οικονομία.Ήταν βασικός λόγος της κατάρρευσης της παραγωγής κατα μήκος όλων των πρώην σοβιετικών περιοχών που έπεσαν κατα το ήμισυ μέσα στο 1990.Αυτό με τη σειρά του συνέβαλε στην μαζική φτώχεια και στις συνοδευτικές κοινωνικές παθογένειες που ακόμα και σήμερα μαραίνουν την Ρωσική ζωή.
Το οικονομικό κίνητρο πίσω από την υποστηριξη του Γέλτσιν από τις Σοβιετικές ελίτ 1991,σε αντίθεση με τον ”σοσιαλιστή”Γκορμπατσόφ, περιέπλεξε ακόμα περισσότερο τα πράγματα.Όπως έγραψε κάποια στιγμή ένας υποστηρικτής του Γέλτσιν δεκατρία χρόνια αργότερα,”Σχεδόν όσα συνέβησαν στη Ρωσία μετά το 1991 ήταν προκαθορισμένα σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό από το μοίρασμα της περιουσίας της πρώην ΕΣΣΔ.”Και εδώ υπήρξε προαίσθημα από ιστορικά προηγούμενα.Δυο φορές στο παρελθόν στην Ρωσία του 20ου αιώνα η θεμελιώδης περιουσία του κράτους είχε κατασχεθεί – τα τεράστια κτήματα των γαιοκτημόνων και η βιομηχανία της αστικής τάξης και άλλα μεγάλα περιουσιακά στοιχεία στην επανάσταση του 1917 -18,και μετά γη και ζώα από 25 εκατομμύρια αγρότες κατα τη περίοδο της κολεκτιβοποίησης του Στάλιν .Τα αποτελέσματα των δύο αυτών επισοδείων μάστιζαν τη χώρα για πολλά χρόνια μετά.
Οι σοβιετικές ελίτ πήραν πολύ από τον τεράστιο πλούτο του κράτους.ο οποίος για δεκαετίες είχε οριστεί απο το νόμο και από την ιδεολογία ως ”η περιουσία όλων των ανθρώπων”,χωρίς περαιτέρω σκέψη για δίκαιες διαδικασίες η για κοινωνική συναίνεση απ’ όση είχε δείξει ο Γέλτσιν για την εξαφάνιση της Ένωσης.Για να διατηρήσουν την κυριαρχική τους θέση και για να πλουτίσουν οι ίδιοι ,θέλησαν να διανέμουν την πιο πολίτιμη κρατική περιουσία από τα πάνω, χωρίς τη συμμετοχή νομοθετικών σωμάτων ή άλλων κοινωνικών εκπροσώπων .Κατάφεραν αυτόν τον στόχο τους αρχικά μόνοι τους ,μέσα από ”αυθόρμητες ιδιωτικοποιήσεις”και μετά,μετά το 1991,μέσω του Κρεμλίνου με διατάγματα που εκδόθηκαν από τον Γέλτσιν ,ο οποίος, όπως το θέτει ένας πρώην κορυφαίος βοηθός του ”ήταν το πρώτο βιολί σ αυτήν την ιστορική διανομή”.Αλλά ώς αποτέλεσμα , η ιδιωτικοποίηση στοιχειώνεται εξ αρχής ,συμφωνα με τα λόγια ενός άλλου μεγάλου λόγιου ,από μια ”διπλή παρανομία-στα μάτια νόμου και στα μάτια του πληθυσμού΄”.
Οι πολιτικές και οικονομικές συνέπεις θα έπρεπε να ήταν αναμενόμενες.Φοβισμένοι από τον αμφίβολο τρόπο με τον οποίο απέκτησαν τα περιουσιακά στοιχεία και ακόμα και για τις ζωές τους,οι νέοι ιδιοκτήτες,που σχημάτιζαν την πρωην σοβιετική ελίτ,ήταν τόσο αποφασισμένοι όσο και ο Γέλτσιν στο να περιορίσουν η να αναστρέψουν .την κοινοβουλευτική εκλογική δημοκρατία που ξεκίνησε ο Γκορμπατσόφ.Αγωνίστηκαν να δημιουργήσουν ένα είδος πραιτωριανού πολιτικού συστηματος, αφοσιωμένο και διεφθαρμένο από τα πλούτη τους,στην καλύτερη μια διαχειριστική δημοκρατία.Ως εκ τούτου ,προέκυψε ως επιλογή τους ο Βλαντιμιρ Πουτιν ,ένας δυναμικός άντρας από τις δυνάμεις ασφαλείας, ένας ηγέτης που μπορούσε να καθιερώσει αυτό το σύστημα ,ή τουλάχιστον έτσι νομίζανε,και να αντικαταστήσει τον αποδυναμομένο πρωθυπουργό Γέλτσιν το 1999).Και για τον ίδιο λόγο ,χωρίς σιγουριά για το πόσο θα μπορούσαν να διατηρήσουν την τεράστια περιουσία τους,ενδιαφέρονταν περισσότερο για την απογύμνωση των περιουσιακών στοιχείων παρά για την επένδυση σε αυτά. Το αποτέλεσμα ήταν μια 80% ύφεση στις επενδύσεις στην οικονομία της Ρωσίας μέχρι το τέλος του1990 και αντί για τον εκσυγχρονισμό του έθνους μάλλον μια οπισθωδρόμιση.(Οι βασικές υποδομές της χώρας,εν μέσω επείγουσων εκκλίσεων για ”νέο εκσυγχρονισμό” είναι ακόμα υπό διάλυση.)
Λαμβάνοντας υπόψιν όλες αυτές τις δυσοίωνες καταστάσεις, γιατί τόσοι Αμερικάνοι σχολιαστές-πολιτικοί,δημοσιογράφοι και λόγιοι-χαιρετίζουν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ως μια επανάσταση προς την δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά του καπιταλισμού;Σε ότι αφορούσε τη Ρωσία ,η αντίδραση τους ήταν ως συνήθως,βασισμένη σε αντικομμουνιστική ιδεολογία και ελπιδοφόρους μύθους όχι ιστορικές η σύγχρονες πραγματικότητες.Υπονοώντας την μυωπία των ανθρώπων που είχαν αναζητήσει καταφύγιο στην καταστροφή του σοβιετικού κράτους, ένας φημισμένος φιλόσοφος της Μόσχας,Αλεξάντρ Ζινόβιεφ, αργότερα παρατήρησε με πικρία:”είχαν στόχο τον κομμουνισμό, αλλά χτύπησαν τη Ρωσία.
”Ένας από τους πιο ιδεολογικούς μύθους που περιβάλλει το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν, παραθέτοντας τόσο έναν αρθρογράφο των Times όσο και έναν κορυφαίο Αμερικανό ιστορικό, ότι “κατέρρευσε στα χέρια του λαού της ”και έφερε στην εξουσία της Ρωσίας “τον Γέλτσιν και τους δημοκράτες”-οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν ακόμα και “ηθικοί ηγέτες”-οι οποίοι αντιπροσώπευαν τον λαό .
(Σε αυτή τη μυθική απόδοση, τα «επιτεύγματα» τους ανατράπηκαν από τον Πούτιν, συντομα στις βουλευτικές εκλογές τον Δεκέμβριο.)Καμία λαϊκή επανάσταση, ή εθνικές εκλογές ή δημοψήφισμα δεν καθιέρωσαν η προέταξαν την σοβιετική διάλυση, δεν υπήρξαν εμπειρικά στοιχεία για την υπόθεση αυτή.
Όσο για τον ρόλο του Γέλτσιν ακόμα και για τους ηγέτες-δημιουργούς των πιο δυναμικών γεγονότων ήταν αναγκαίοι οι υποστηρικτές.Ο Γιέλτσιν κατήργησε τη Σοβιετική Ένωση το Δεκέμβριο 1991 με την υποστήριξη μιας ιδιοτελούς συμμαχίας .Όλες του οι ομάδες αυτοαποκαλούνταν «δημοκράτες» και «μεταρρυθμιστές», αλλά οι δύο πιο σημαντικές ομάδες δεν φάνηκε να είναι συμμάχοι: η νομενκλατούρα
η οποία κυνηγάει την “μυρωδιά της ιδιοκτησίας όπως ένα κτήνος την λεία »,όπως λέει η αποκάλυπτική μεταφορά του επικεφαλής ”θεραπευτή του σοκ” του Γιέλτσιν, Yegor Γκαϊντάρ, και επιθυμεί την ιδιόκτησία πολύ περισσότερο από ό, τι θέλει τη δημοκρατία ή τον ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς.και μια, ομολογουμένως υπερ της δημοκρατίας, πτέρυγα διανόησης.Παραδοσιακά εχθροί κατά το προ-Γκορμπατσόφ Σοβιετικό σύστημα, συμφωνούν σιωπηρώς το 1991, κυρίως λόγω των ριζοσπαστικών ιδεών της διανόησης, όσον αφορά στην αγορά ,που φάνηκε να δικαιολογεί την ιδιωτικοποίηση της νομενκλατούρας.
Αλλά οι διανοουμενοι με την μεγαλύτερη επιρροή την προ Γέλτσιν,που διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο στη μετασοβιετική κυβέρνηση και που χαιρετίστηκαν απο την Ουάσινγκτον ως ”πραγματικοί μεταρρυθμιστές” δεν ήταν ούτε συμπτωματικοί συνοδοιπόροι ούτε πραγματικοί δημοκράτες.Μέχρι τα τέλη του 1980 επέμεναν ότι η οικονομία της ελεύθερης αγοράς και η περιουσία μεγάλης κλίμακας θα έπρεπε να επιβληθεί σε μια απέιθαρχη Ρωσικη κοινωνία με ένα ”σιδερένιο” /iron hand καθεστώς.Αυτό το ”μεγάλο άλμα”όπως το εγκωμίασαν, θα συνεπάγονταν”σκληρές και μη δημοφιλείς” πολιτικές που θα οδηγούσαν σε ”μαζική δυσαρέσκεια” και κατα συνέπεια θα καθιστούσε απαραίτητα ”αντιδημοκρατικά μέτρα”.Όπως και οι ελίτ που κυνηγούσαν την ιδιοκτησία, είδαν τα νεοεκλεγή νομοθετικά σώματα της Ρωσίας ως εμπόδιο. Θαυμαστές του Αουγκούστο Πινοσέτ,που είχε επιβάλλει βάναυσα την οικονομική αλλαγή στη Χιλή, είπαν και για τον Γιέλτσιν, τον ηγέτη τους, «Αφήστε τον να είναι δικτάτορας!”‘οπως ήταν αναμενόμενο,ζητοκραύγασαν (μαζί με τη διοίκηση του Κλίντον και τα αμερικανικά καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης) όταν χρησιμοποίησε τα τανκς για να καταστρέψει την δημοφιλέστατα εκλεγμένη Ρωσική βουλή.
Πολιτικές και οικονομικές εναλλακτικές συνέχισαν να υπάρχουν μετά το 1991 στην Ρωσία.Αλλά άλλοι μοιραίοι αγώνες και επιλογές καθόρισαν το μέλλον.Και κανένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στην διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν αδυσώπητοι η ντετερμινιστικοί.Αλλά ακόμα αν αυθεντικές δημοκρατικές και πατριωτικές φιλοδοξίες υπήρχαν ανάμεσα τους ,ήταν επίσης και το πάθος για την εξουσία,η φιλαργυρία των ελίτ,εξτρεμιστικές ιδέες και εξαιρετικά διαδεδομένες αντιλήψεις περι ανομίας και προδοσίας.Όλοι αυτοί οι παράγοντες εξακολουθούν να παίζουν ρόλο από το 1991,αλλά έπρεπε να είναι ξεκάθαρο την ώρα εκείνη ότι αργότερα θα υπερίσχυαν.
Είκοσι χρόνια αργότερα ,ένα γνωμικό επιμένει ,πως μάλλον εκφράζει πως αισθάνονται οι περισσότεροι Ρώσοι για το πρωην καθεστώς τους.Προήλθε από τις αρχές της δεκαετίας του ‘ 90 αλλά έχει επαναληφθεί τόσο απο το Πούτιν όσο και από τον Mikhail Khodorkovsky ,τον ολιγάρχη που φυλάκισε το καθεστώς του Πούτιν:”Οποιος δεν λυπάται για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δεν έχει καρδιά.Και όποιος νομίζει ότι μπορεί να ανακατασκευαστεί δεν έχει κεφάλι.”
Το προιόν από τις ιστορικές κληροδοτήσεις και τις συγκεκριμένες πολιτικές καταστάσεις,η Σοβιετική Ένωση ως είχε, δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί εκ νέου.Τον Οκτώβριο ,ωστόσο,χωρίς καμία αμφιβολία, τόσο για την εικοστή επέτειο της διάλυσης όσο και για την επιστροφή του στη
Ρωσική προεδρία με τις εκλογές του Μαρτίου 2012, ο Πούτιν πρότεινε τη δημιουργία μιας «Ευρασιατικής Ένωσης» που θα ενώσει τη Ρωσία και τις άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες που ήταν πρόθυμες να συμμετάσχουν. Δύο, φαίνεται να έχουν συμφώνησει-το Καζακστάν και η Λευκορωσία,που έχουν ήδη σχηματίσει μια τελωνειακή Ένωση/Customs Union και Κοινό Οικονομικό Χώρο με τη Μόσχα/Common Economic Space with Moscow-,. Άλλες μικρές μπορεί σύντομα να το πράξουν αντίστοιχα.
Η ιδέα της Ευρασίατικής επανένταξης προέκυψε για την Ρωσία με το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά ο Πούτιν, καθιστώντας το προσωπικό του “έργο” του και επικαλούμενος την Ευρωπαϊκή Ένωση, του προσέδωσε δεδομένο κύρος και προτεραιότητα. Όπως ήταν αναμενόμενο, στη δύση οι
αντιδράσεις ήταν σε μεγάλο βαθμό αρνητικές, αλλά ακόμα και στη Ρωσία ήταν ποικίλες.Μια σειρά από σημαντικές πολιτικές και πνευματικές φυσιoγνωμίες, από την δεξιά μέχρι την αριστερά, συμφωνούν με τον Πούτιν για την οικονομική επιτακτική ανάγκη-ότι το να διαλυθούν οι σοβιετικοί προμηθευτές, παραγωγοί και καταναλωτές ήταν ένα καταστροφικό λάθος και ότι η μέλλον ανήκει στις μεγάλες ολοκληρωμένες οικονομίες.Άλλοι αναγνωρίζουν στο σχέδιο του Πούτιν την αναζωπύρωση του Ρωσικού ιμπεριαλισμού,τσαρικού και σοβιετικού.Ωστόσο άλλοι θεωρούν πως το έργο του Πούτιν είναι ανέφικτο και χρησιμεύει κυρίως στην προεδρική καμπάνια του.(Μια πλειοψηφία Ρώσων που ρωτήθηκε τον Νοέμβριο ήταν θετική ως προς την επανένταξη)
Πολλά θα εξαρτηθούν από το πόσες πρωην δημοκρατίες,τώρα ξεχωριστά κράτη,και ίσως Ρώσοι πολίτες, θα πιστέψουν στις διαβεβαιώσεις του Πούτιν:Δεν μιλάμε για την επαναδημιουργία της ΕΣΣΔ με τη μια μορφή η την άλλη.Είναι αφελές να προσπαθήσει κανείς να αποκαταστήσει ή να αντιγράψει κάτι που είναι ήδη στο παρελθόν.”Η Σοβιετική Ένωση μπορεί να έχει πεθάνει,ή όπως πολλοί Ρώσοι πιστεύουν ,να την σκότωσαν,αλλά όσο για την μετα θάνατον ζωή της-είναι πολυ νωρίς για να πουμε.
Μετάφραση: Άρτεμις Παναγιώτου
Έχοντας ζητήσει, να αποτιμήσει την Γαλλική Επανάσταση,200 σχεδόν χρόνια από το πέρασμα της, στον πρωθυπουργό της Κίνας Zhou Enlai, έχει περίφημα αναφερθεί ότι απάντησε”Είναι πολύ νωρίς για να απαντήσω”.Αν και η μακροπρόθεσμη προοπτική που δόθηκε από τον Zhou, είναι πολύ πιο ακριβής από τις πεποιθήσεις Αμερικάνων σχολιαστών για τις αιτίες και τις συνέπειες του τέλους της Σοβιετικής Ένωσης μόλις 20 χρόνια πριν.
Ας εξετάσουμε τέσσερις συνηθισμένες εξηγήσεις. Η Σοβιετική Ένωση έπεσε γιατί ήταν ”αθέμιτη.” Το κομμουνιστικό καθεστώς ανατράπηκε από μια δημοκρατική επανάσταση από τα κάτω.Το σύστημα διαλύθηκε γιατί ”η οικονομία του κατέρρευσε”.Η Σοβιετική Ένωση ήταν μια αυτοκρατορία και ”όλες οι αυτοκρατορίες πεθαίνουν”.Παρα το γεγονός ότι αυτες οι εξηγήσεις είναι αντιπαραθετικές μεταξύ τους,είναι και στρεβλές:η πρώτη είναι καθαρά ιδεολογική,δεν υπάρχουν στοιχεία για την δεύτερη και την τρίτη,και ακαδημαικοί διαφωνούν γύρω από το αν η Σοβιετική Ένωση,χωρίς να το συγχέουμε με τις δορυφορικές της κυβερνήσεις στην Ανατολική Ευρώπη, υπήρξε μια αυτοκρατορία η ένα πολυεθνικό κράτος.
Όσο για τα αποτελέσματα της Σοβιετικής διάλυσης,Αμερικανοί σχολιαστές,σχεδόν χωρίς εξαίρεση,τα επικροτούν.Οι περισσότεροι πρώην σοβιετικοί πολίτες, από την άλλη,ακόμα εξετάζουν,όπως λένε οι Ρώσοι, ”τα υπερ και τα κατα”.Όμως οτι και να σκέφτεται κανείς σήμερα η Σοβιετική Ένωη είναι σίγουρο πως έχει μια μακρά ιστορική και επομένως πολιτική μετα θάνατον ζωή. Εξαιτίας του ότι ο εβδομηντατετράχρονος ρόλος της στον εικοστό αιώνα αμφισβητείται με πικρία,επειδή ο τρόπος με τον οποίο έληξε παραμένει εξαιρετικά αντιφατικός και επειδή οι ολοκληρωμένες διακλαδώσεις της εξαφάνισης της είναι ασαφείς, η μοίρα της μπορεί μόνο να επιβεβαιώσει το αξίωμα του Ολλανδού ιστορικού Pieter Geyl,΄΄Η ιστορία είναι πράγματι μια συζήτηση χωρίς τέλος”.
Αυτό το κοσμοιστορικό γεγονός έλαβε χώρα , κρυφά σε ένα απομονωμένο κυνηγετικό κρυσφήγετο/hunting lodge στα δάση Belovezh κοντά στο Μίνσκ,στην τωρινή Λευκορωσία.Στις 8 Δεκεμβρίου του 1991 οι επικεφαλής τριών εκ των 15 σοβιετικών δημοκρατιών καθοδηγούμενοι από τον Μπόρις Γέλτσιν ,της Ρωσίας, συναντήθηκαν εκεί για να υπογράψουν τα έγγραφα εκείνα που θα καταργούσαν την Σοβιετική Ένωση.
Οι αντιδράσεις για το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης υπήρξαν διαφορετικές.Σύντομα αυτή έγινε καθοριστική στιγμή σε μια καινούρια Αμερικάνικη θριαμβολογική αφήγηση. Η ελπίδα των αμερικανικών κυβερνήσεων ,που εκφράστηκε από τους προέδρους Ρόναλντ Ρίγκαν και Τζώρτζ Μπους ,ότι οι φιλοσοβιετικές μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν τη δημοκρατία και τις αγορές(1985-1991),ή αλλιώς περεστρόικα, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, θα πετύχουν, είχε πια ξεχαστεί.Στα μέσα ενημέρωσης όλη αυτή η πολυπλοκότητα της Σοβετικής ιστορίας παρουσιάζονταν ως: ”Οι εφτά δεκαετίες της Ρωσίας ως ένα άκαμπτο και αμείλικτο αστυνομικό κράτος”,μια ιστορία ”τόσο σατανική όσο τη φανταζόμασταν-στην πραγματικότητα ακόμα περισσότερο”.Ένας αρθρογράφος των New York Times μάλιστα υποστήριξε πως μια ”φασιστική Ρωσία” θα ήταν ”μάλλον πολύ καλύτερη”.
Αμερικάνοι ακαδημαικοί αντέδρασαν παρομοίως αλλά με το δικό τους τρόπο.Με ελάχιστες εξαιρέσεις, επανήλθαν-ξεχνώντας τι είχαν γράψει πρόσφατα για τα μέτρα του Γκορμπατσόφ-σε προγενέστερα σοβιετολογικά αξιώματα για το σύστημα, που το χαρακτήριζαν ως καταδικασμένο και μη επιδιορθώσιμο.Η αντίθετη επιστημονική σκοπιά που υποστήριζε πως υπήρξαν και άλλες δυνατότητες στην Σοβιετική ιστορία ”δρόμοι που δεν ακολουθήθηκαν”,απορρίφθηκε ως ”μια απίθανη ιδέα” βασισμένη σε ”αμφίβολες” έννοιες.Οι μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ παρα το ότι αποσυναρμολόγησαν εντελώς την δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1990,υπήρξαν ”μια χίμαιρα”,και η Σοβιετική Ένωση συνεπώς πέθανε εξαιτίας της ”έλλειψης εναλλακτικών”.
Ως εκ τούτου, οι περισσότεροι Αμερικανοι ειδικοί δεν προβληματίζονταν πια,ακόμα και υπο το πρίσμα μιας ανθρώπινης τραγωδίας μεγάλης κλίμακας που θα ακολουθούσε την δεκαετία του 90,για το αν μια μεταρρυθμιστική Σοβιετική Ένωση αποτελούσε την μεγαλύτερη ελπίδα για το μέλλον της μετακομμουνιστικής Ρωσίας και οποιασδήποτε άλλης πρώην δημοκρατίας.Αντίθετα κατέληξαν, όπως μια κορυφαία πανεπιστημιακή αρχή επέμενε,οτι οτιδήποτε Σοβιετικό θα έπρεπε να απορρίπτεται με ”την ισοπέδωση ολόκληρου του οικοδομήματος των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων”. Αυτό το είδος του μηδενισμού αποτέλεσε το υπόστρωμα για τη «θεραπεία-σοκ»,που έτσι επιμελώς προετρεψε τη Ρωσία,στη δεκαετία του 1990 η κυβέρνηση Κλίντον, όπως πρόσφατα αναφέρει ένας αρθρογράφος στην κεντρώα εφημερίδα Literary Gazette ,σε μια ζώνη καταστροφής.Κανένας από τους πολιτικούς υποστηρικτές, όπως ο Λάρι Σάμερς, ο Jeffrey Sachs και ο πρώην πρόεδρος Κλίντον , ποτέ δημοσίως , δεν απολογήθηκε για την παρολίγο καταστροφή βασικών καταναλωτικών βιομηχανιών,από φαρμακευτικά προιόντα μέχρι πουλερικά, και τη μαζική φτώχια που αυτό προκάλεσε.
Ούτε ποτέ αναρωτήθηκαν, τόσο οι πολιτικοί των ΗΠΑ όσο και οι σχολιαστές των καθεστωτικών μέσων ενημέρωσης για το αν η επιβίωση μιας δημοκρατικά επανιδρυμένης Σοβιετικής Ένωσης -μια με τουλάχιστον τρεις η τέσσερεις δημοκρατίες- θα ήταν καλύτερη για τον κόσμο:αν κατα τα τελευταία είκοσι χρόνια υπήρχε λιγότερος ιδεολογικός φανατισμός,επιθετικός εθνικισμός,εμφύλιοι πόλεμοι,τρομοκρατία, ανάπτυξη πυρηνικών εξοπλισμών, μη συνετές επεμβάσεις των ΗΠΑ και ΝΑΤΟ, άναρχη παγκόσμια οικονομία και ακόμα και διαιρέσεις στην Ευρώπη. Σχεδόν σίγουρα θα υπήρχαν, αλλά εδώ πολύ θριαμβευτικές πεποιθήσεις συνεχίζουν να κυβερνούν την πολιτική ζωή των ΗΠΑ και το καθεστώς των ΜΜΕ.
Η πλειοψηφία των Ρώσων ,από την άλλη, όπως έχουν διευκρινίσει επανειλλημένως έρευνες κοινης γνώμης,εξακολουθούν να θλίβονται για το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, όχι επειδή νοσταλγούν τον κομμουνισμό,αλλά γιατί έχασαν ένα οικείο καθεστώς και έναν ασφαλή τρόπο ζωής.Τον Μάρτιο του 2011 για παράδειγμα,59% των ερωτηθέντων ισχυρίζονται πως λυπούνται για για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και μόνο το 24% ισχυρίζονται το αντίθετο.Πράγματι ,τον Δεκέμβρη , 74% των αναγνωστών μιας φιλελεύθερης εφημερίδας της Μόσχας ισχυρίστηκαν πως όντως λυπούνται γι αυτό.
Εξίσου σημαντικό είναι ότι οι περισσότεροι Ρώσοι δεν συμμερίζονται, την σχεδόν ομοφωνη Δυτική αντίληψη, ότι η ”κατάρρευση” της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ”αναπόφευκτη” λόγω των εγγενών μοιραίων ελαττωμάτων της .Αντίθετα πιστεύουν, και λόγω εμπειρίας ,ότι τρεις ήταν οι ”υποκειμενικοί” παράγοντες που την διέλυσαν: ο αδικαιολόγητα σύντομος και ριζοσπαστικός τρόπος-όχι ο τόσο αργός και προσεκτικός,όπως λέγεται στη δύση-που ο Γκορμπατσόφ διεκπεραιωσε τις μεταρρυθμίσεις του.Μια πάλη εξουσίας στην οποία ο Γέλτσιν ανέτρεψε το Σοβιετικό καθεστώς προκειμένου να απαλλαγεί απο τον πρωθυπουργό,Γκορμπατσόφ και να καταλάβει το Κρεμλίνο.Και γραφειοκρατικές ελίτ που κατέσχεταν περιουσίες,η νομενκλατούρα, που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ιδιωτικοποίηση του τεράστιου πλούτου του κράτους το 1991, παρά να τον υπερασπιστεί.
Αντίστοιχα, ένας αυξανόμενος αριθμός διανοούμενων στη Ρωσία έχει καταλήξει να πιστεύει ότι κάτι ουσιαστικό χάθηκε με τραγικό τρόπο-η ιστορική ευκαιρία,εκμηδενισμένη για χρόνια,να ολοκληρωθεί ο πολιτικός και οικονομικός εκσυγχρονισμός, συνεχίζοντας με ή χωρίς τον Γκορμπατσόφ ,τη Σοβιετική επανίδρυση.Ενώ η διάλυση της Σοβιετικής ένωσης οδήγησε αμερικάνους ειδικούς πίσω στην εποχή του ψυχρού πολέμου στις αντιλήψεις περι ιστορικού αναπόφευκτου, μετέπεισε πολλούς Ρώσους ομόλογους οτι ”υπάρχουν πάντα εναλλακτικές στην ιστορία” και οτι μια Σοβιετική επανίδρυση ήταν μια από τις χαμένες εναλλακτικές ,μια ευκαιρία να εκδημοκρατηθεί και να εισαχθεί στην αγορά η Ρωσία με πιο σταδιακές μεθόδους λιγότερο τραυματικές, πιο καρποφόρες και λιγότερο δαπανηρές από αυτές που υιοθετήθηκαν μετά το 1991.
Το κατα πόσο η απόρριψη της περεστρόικα του Γκορμπατσόφ ήταν μια χαμένη ευκαιρία για τον ”μη καταστροφικό μετασχηματισμό” της Ρωσίας αντί για τον επαναλαμβανόμενο ”εκσυγχρονισμό της μεσω της καταστροφής” ίσως είναι θέμα των ιστορικών.Ήταν ωστόσο ξεκάθαρο τον καιρό εκείνο ,η τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι , ότι ο τρόπος με τον οποίο η Σοβιετική Ένωση τελείωσε-υπο μοιραίες συνθήκες που οι Αμερικανικές αφηγήσεις είναι είτε φοβερά σιωπηλές είτε μυθικές- προιωνιζόταν αρνητικός και για το μέλλον.(Ένας μύθος προωθημένος από τους υποστηρικτές του Γέλτσιν που υποστηρίζουν ότι έσωσε την χώρα από την αιματηρή μοίρα της Γιουγκοσλαβίας, ήταν ότι η διάλυση ήταν ”ειρηνική”.Η πραγματικότητα είναι ,οι εθνικοί εμφύλιοι και οι άλλες διαμάχες που ξέσπασαν στην κεντρική Ασία και στην περιοχή του Καυκάσου,είχαν ως θύματα χιλιάδες πρώην Σοβιετικούς πολίτες και εκτόπισαν βάρβαρα ακόμα περισσότερους,μια διαδικασία που εξελίσσεται ακόμα.)ήταν ότι η διάλυση ήταν ”ειρηνική”.Η πραγματικότητα είναι ,οι εθνικοί εμφύλιοι και οι άλλες διαμάχες που ξέσπασαν στην κεντρική Ασία και στην περιοχή του Καυκάσου,και είχαν ως θύματα χιλιάδες πρώην Σοβιετικούς πολίτες , εκτοπίζοντας βάρβαρα ακόμα περισσότερους,μια διαδικασία που εξελίσσεται ακόμα.)
Γενικότερα υπήρξαν δυσοίωνοι παραλληλισμοί μεταξύ της Σοβιετικής διάλυσης και της πτώσης του τσαρισμού το 1917.Και στις δυο περιπτώσεις ,το τέλος της παλιάς τάξης πραγμάτων κατέληξε στην ολοκληρωτική καταστροφή της ρωσικής κρατικής υπόστασης που βύθισε τη χώρα σε παρατεταμένο χάος,εντάσεις και μιζέρια.Οι Ρώσοι ονόμασαν αυτό που ακολούθησε smuta(ασβέστωμα ) , ένας όρος γεμάτος φόβο προερχόμενος από προγενέστερες ιστορικές εμπειρίες και μη εκφρασμένος με την συνηθισμένη φραση ”καιροί των προβλημάτων”.Πράγματι ,υπο αυτή την έννοια το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ίσως είχε να κάνει λιγότερο με την συγκεκριμένη φύση του συστήματος απ ότι με τις επαναλαμβανόμενες πτώσεις της Ρωσικής ιστορίας.
Οι ομοιότητες μεταξύ του 1991 και του 1917 παρα τις σημαντικές διαφορές,ήταν βαρυσήμαντες.Για μια ακόμη φορά ελπίδες για μια εξελικτική διαδικασία προς την δημοκρατία,ευημερία και κοινωνική δικαιοσύνη καταστράφηκαν.Μια μικρή ριζοσπαστική ομάδα αυτή τη φορά γύρω από τον Γέλτσιν ,επέβαλε ακραία μέτρα στο έθνος.Αγριοι αγώνες για την ιδιωτική περιουσία και την ιδιοκτησία διέλυσε τις βάσεις του βαθιά πολυεθνικού κράτους.Και οι νικητές κατέστρεψαν την μακροχρόνη οικονομία και άλλες βασικές δομές απαραίτητες για να χτιστεί ένα νέο ”σαν να μην υπήρχε παρελθόν”.Για μια ακόμη φορά οι ελίτ λειτούργησαν στο όνομα ενός καλύτερου μέλλοντος αλλά εγκατέλειψαν την κοινωνία διχασμένη γυρω από ένα ακόμα πολυετές Ρωσικό ”καταραμένο ερώτημα”-γιατί έγινε αυτό.Και πάλι ο λαός την πλήρωσε.
Όλες αυτές οι επανασυνθηκολογήσεις ξεδίπλωσαν, εν μέσω αμοιβαίων και διαρκών καταγγελιών για προδοσία ,κατα τους τρεις μήνες από τον Αυγουστο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1991,την αρχή της αποσπασματικής διάλυσης του Σοβιετικού κράτους .Η περίοδος ξεκίνησε και τελείωσε με πραξικοπήματα(όπως το 1917)-το πρώτο αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ οργανώθηκε από τους ίδιους του τους υπουργούς στο κέντρο της Μόσχας, το δεύτερο ήταν η εκκαθάριση του Γέλτσιν από το ίδιο το κράτος στα δάση Belovezh.Αυτό που ακολούθησε ήταν μια επανάσταση από τα πάνω εναντίον του Σοβιετικού καθεστώτος της εξουσίας και ιδιοκτησίας από τις ίδιες του τις ελίτ.Κοιτώντας πίσω , Ρώσοι με διαφορετικές αντιλήψεις κατέληξαν ότι κατά αυτούς τους μήνες ο πολιτικός εξτρεμισμός και η αδέσμευτη απλιστία τους κόστισε την ευκαιρία για δημοκρατική και οικονομική πρόοδο.
Σίγουρα,ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πολιτική πράξη πιο ακραία από την κατάργηση μιας πυρηνικής υπερδύναμης των 286 εκατομμυρίων πολιτών.Ωστόσο, ο Γέλτσιν το έκανε,αφού ακόμα και οι υποστηρικτές του το αναγνώρισαν ,εν ορμήν, ότι ο τρόπος του δεν ήταν ”ούτε νόμιμος ούτε δημοκρατικός”.Με μια βαθια παρέκκλιση από την δέσμευση του Γκορμπατσόφ για κοινωνική συναίνεση και συνταγματικότητα,οι ενέργειες του Γέλτσιν ήταν μια επιστροφή της χώρας στη ”νεομπολσεβικική” παράδοση της επιβεβλημένης αλλαγής,όπως πολλοί Ρώσοι και λιγότεροι Δυτικοί,συγγραφείς την έχουν χαρακτηρίσει.Οι διακλαδώσεις ήταν αναποφευκτο να διακινδυνέυσουν την πρωτοφανή εκδημοκράτιση που κατακτήθηκε κατα την διάρκεια των προηγούμενων εξι ετών της περεστρόικα.
Την περίοδο εκείνη ,της διάλυσης,ο Γέλτσιν και οι βοηθοί του υποσχέθηκαν ,για παράδειγμα ,ότι τα ακραία μέτρα τους ήταν ”έκτακτα”αλλά όπως είχε ξαναγίνει στη Ρωσία ,πρόσφατα κατα την βίαιη κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς το 1929-33,αναπτύχθηκαν μέσα από ένα σύστημα κανόνων.(Η θεραπία του σοκ είχε ήδη αρχίσει να προετοιμάζεται .Αυτά τα αρχικά βήματα είχαν μια περαιτέρω πολιτική λογική.Αφού διαλύθηκε το Σοβιετικό κράτος ,με έναν τρόπο που υστερούσε από νομική και κοινωνική νομιμότητα-σε ένα δημοσίευμα μόνο εννέα μήνες πριν ,το 76% της μεγάλης προσέλευσης είχε ψηφίσει υπερ της διατήτησης της Ένωσης-η ομάδα του Γελτσιν που εξουσίαζε σύνομα άρχισε να ανησυχεί για πραγματική δημοκρατία.Συγκεκριμένα μια ανεξάρτητη ελεύθερα εκλεγμένη βουλή και η πιθανότητα αποποίησης εξουσίας με οποιονδήποτε τρόπο ανέκυψε , σύμφωνα με Ρώσους με άψογα δημοκρατικά διαπιστευτήρια,το φάντασμα του” να δικαστείς η να πας φυλακή.”Και πράγματι η ένοπλη ανατροπή του Γέλτσιν, της Ρωσικής βουλής τον Οκτώβρη του 1993 ακολούθησε σύντομα.
Οι οικονομικές διαστάσεις του Belovezh υπήρξαν εξίσου δυσοίωνες.Η διάλυση της Ένωσης χωρίς προκαταρκτικά στάδια γκρέμισε μια ολοκληρωμένη οικονομία.Ήταν βασικός λόγος της κατάρρευσης της παραγωγής κατα μήκος όλων των πρώην σοβιετικών περιοχών που έπεσαν κατα το ήμισυ μέσα στο 1990.Αυτό με τη σειρά του συνέβαλε στην μαζική φτώχεια και στις συνοδευτικές κοινωνικές παθογένειες που ακόμα και σήμερα μαραίνουν την Ρωσική ζωή.
Το οικονομικό κίνητρο πίσω από την υποστηριξη του Γέλτσιν από τις Σοβιετικές ελίτ 1991,σε αντίθεση με τον ”σοσιαλιστή”Γκορμπατσόφ, περιέπλεξε ακόμα περισσότερο τα πράγματα.Όπως έγραψε κάποια στιγμή ένας υποστηρικτής του Γέλτσιν δεκατρία χρόνια αργότερα,”Σχεδόν όσα συνέβησαν στη Ρωσία μετά το 1991 ήταν προκαθορισμένα σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό από το μοίρασμα της περιουσίας της πρώην ΕΣΣΔ.”Και εδώ υπήρξε προαίσθημα από ιστορικά προηγούμενα.Δυο φορές στο παρελθόν στην Ρωσία του 20ου αιώνα η θεμελιώδης περιουσία του κράτους είχε κατασχεθεί – τα τεράστια κτήματα των γαιοκτημόνων και η βιομηχανία της αστικής τάξης και άλλα μεγάλα περιουσιακά στοιχεία στην επανάσταση του 1917 -18,και μετά γη και ζώα από 25 εκατομμύρια αγρότες κατα τη περίοδο της κολεκτιβοποίησης του Στάλιν .Τα αποτελέσματα των δύο αυτών επισοδείων μάστιζαν τη χώρα για πολλά χρόνια μετά.
Οι σοβιετικές ελίτ πήραν πολύ από τον τεράστιο πλούτο του κράτους.ο οποίος για δεκαετίες είχε οριστεί απο το νόμο και από την ιδεολογία ως ”η περιουσία όλων των ανθρώπων”,χωρίς περαιτέρω σκέψη για δίκαιες διαδικασίες η για κοινωνική συναίνεση απ’ όση είχε δείξει ο Γέλτσιν για την εξαφάνιση της Ένωσης.Για να διατηρήσουν την κυριαρχική τους θέση και για να πλουτίσουν οι ίδιοι ,θέλησαν να διανέμουν την πιο πολίτιμη κρατική περιουσία από τα πάνω, χωρίς τη συμμετοχή νομοθετικών σωμάτων ή άλλων κοινωνικών εκπροσώπων .Κατάφεραν αυτόν τον στόχο τους αρχικά μόνοι τους ,μέσα από ”αυθόρμητες ιδιωτικοποιήσεις”και μετά,μετά το 1991,μέσω του Κρεμλίνου με διατάγματα που εκδόθηκαν από τον Γέλτσιν ,ο οποίος, όπως το θέτει ένας πρώην κορυφαίος βοηθός του ”ήταν το πρώτο βιολί σ αυτήν την ιστορική διανομή”.Αλλά ώς αποτέλεσμα , η ιδιωτικοποίηση στοιχειώνεται εξ αρχής ,συμφωνα με τα λόγια ενός άλλου μεγάλου λόγιου ,από μια ”διπλή παρανομία-στα μάτια νόμου και στα μάτια του πληθυσμού΄”.
Οι πολιτικές και οικονομικές συνέπεις θα έπρεπε να ήταν αναμενόμενες.Φοβισμένοι από τον αμφίβολο τρόπο με τον οποίο απέκτησαν τα περιουσιακά στοιχεία και ακόμα και για τις ζωές τους,οι νέοι ιδιοκτήτες,που σχημάτιζαν την πρωην σοβιετική ελίτ,ήταν τόσο αποφασισμένοι όσο και ο Γέλτσιν στο να περιορίσουν η να αναστρέψουν .την κοινοβουλευτική εκλογική δημοκρατία που ξεκίνησε ο Γκορμπατσόφ.Αγωνίστηκαν να δημιουργήσουν ένα είδος πραιτωριανού πολιτικού συστηματος, αφοσιωμένο και διεφθαρμένο από τα πλούτη τους,στην καλύτερη μια διαχειριστική δημοκρατία.Ως εκ τούτου ,προέκυψε ως επιλογή τους ο Βλαντιμιρ Πουτιν ,ένας δυναμικός άντρας από τις δυνάμεις ασφαλείας, ένας ηγέτης που μπορούσε να καθιερώσει αυτό το σύστημα ,ή τουλάχιστον έτσι νομίζανε,και να αντικαταστήσει τον αποδυναμομένο πρωθυπουργό Γέλτσιν το 1999).Και για τον ίδιο λόγο ,χωρίς σιγουριά για το πόσο θα μπορούσαν να διατηρήσουν την τεράστια περιουσία τους,ενδιαφέρονταν περισσότερο για την απογύμνωση των περιουσιακών στοιχείων παρά για την επένδυση σε αυτά. Το αποτέλεσμα ήταν μια 80% ύφεση στις επενδύσεις στην οικονομία της Ρωσίας μέχρι το τέλος του1990 και αντί για τον εκσυγχρονισμό του έθνους μάλλον μια οπισθωδρόμιση.(Οι βασικές υποδομές της χώρας,εν μέσω επείγουσων εκκλίσεων για ”νέο εκσυγχρονισμό” είναι ακόμα υπό διάλυση.)
Λαμβάνοντας υπόψιν όλες αυτές τις δυσοίωνες καταστάσεις, γιατί τόσοι Αμερικάνοι σχολιαστές-πολιτικοί,δημοσιογράφοι και λόγιοι-χαιρετίζουν την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ως μια επανάσταση προς την δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά του καπιταλισμού;Σε ότι αφορούσε τη Ρωσία ,η αντίδραση τους ήταν ως συνήθως,βασισμένη σε αντικομμουνιστική ιδεολογία και ελπιδοφόρους μύθους όχι ιστορικές η σύγχρονες πραγματικότητες.Υπονοώντας την μυωπία των ανθρώπων που είχαν αναζητήσει καταφύγιο στην καταστροφή του σοβιετικού κράτους, ένας φημισμένος φιλόσοφος της Μόσχας,Αλεξάντρ Ζινόβιεφ, αργότερα παρατήρησε με πικρία:”είχαν στόχο τον κομμουνισμό, αλλά χτύπησαν τη Ρωσία.
”Ένας από τους πιο ιδεολογικούς μύθους που περιβάλλει το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν, παραθέτοντας τόσο έναν αρθρογράφο των Times όσο και έναν κορυφαίο Αμερικανό ιστορικό, ότι “κατέρρευσε στα χέρια του λαού της ”και έφερε στην εξουσία της Ρωσίας “τον Γέλτσιν και τους δημοκράτες”-οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν ακόμα και “ηθικοί ηγέτες”-οι οποίοι αντιπροσώπευαν τον λαό .
(Σε αυτή τη μυθική απόδοση, τα «επιτεύγματα» τους ανατράπηκαν από τον Πούτιν, συντομα στις βουλευτικές εκλογές τον Δεκέμβριο.)Καμία λαϊκή επανάσταση, ή εθνικές εκλογές ή δημοψήφισμα δεν καθιέρωσαν η προέταξαν την σοβιετική διάλυση, δεν υπήρξαν εμπειρικά στοιχεία για την υπόθεση αυτή.
Όσο για τον ρόλο του Γέλτσιν ακόμα και για τους ηγέτες-δημιουργούς των πιο δυναμικών γεγονότων ήταν αναγκαίοι οι υποστηρικτές.Ο Γιέλτσιν κατήργησε τη Σοβιετική Ένωση το Δεκέμβριο 1991 με την υποστήριξη μιας ιδιοτελούς συμμαχίας .Όλες του οι ομάδες αυτοαποκαλούνταν «δημοκράτες» και «μεταρρυθμιστές», αλλά οι δύο πιο σημαντικές ομάδες δεν φάνηκε να είναι συμμάχοι: η νομενκλατούρα
η οποία κυνηγάει την “μυρωδιά της ιδιοκτησίας όπως ένα κτήνος την λεία »,όπως λέει η αποκάλυπτική μεταφορά του επικεφαλής ”θεραπευτή του σοκ” του Γιέλτσιν, Yegor Γκαϊντάρ, και επιθυμεί την ιδιόκτησία πολύ περισσότερο από ό, τι θέλει τη δημοκρατία ή τον ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς.και μια, ομολογουμένως υπερ της δημοκρατίας, πτέρυγα διανόησης.Παραδοσιακά εχθροί κατά το προ-Γκορμπατσόφ Σοβιετικό σύστημα, συμφωνούν σιωπηρώς το 1991, κυρίως λόγω των ριζοσπαστικών ιδεών της διανόησης, όσον αφορά στην αγορά ,που φάνηκε να δικαιολογεί την ιδιωτικοποίηση της νομενκλατούρας.
Αλλά οι διανοουμενοι με την μεγαλύτερη επιρροή την προ Γέλτσιν,που διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο στη μετασοβιετική κυβέρνηση και που χαιρετίστηκαν απο την Ουάσινγκτον ως ”πραγματικοί μεταρρυθμιστές” δεν ήταν ούτε συμπτωματικοί συνοδοιπόροι ούτε πραγματικοί δημοκράτες.Μέχρι τα τέλη του 1980 επέμεναν ότι η οικονομία της ελεύθερης αγοράς και η περιουσία μεγάλης κλίμακας θα έπρεπε να επιβληθεί σε μια απέιθαρχη Ρωσικη κοινωνία με ένα ”σιδερένιο” /iron hand καθεστώς.Αυτό το ”μεγάλο άλμα”όπως το εγκωμίασαν, θα συνεπάγονταν”σκληρές και μη δημοφιλείς” πολιτικές που θα οδηγούσαν σε ”μαζική δυσαρέσκεια” και κατα συνέπεια θα καθιστούσε απαραίτητα ”αντιδημοκρατικά μέτρα”.Όπως και οι ελίτ που κυνηγούσαν την ιδιοκτησία, είδαν τα νεοεκλεγή νομοθετικά σώματα της Ρωσίας ως εμπόδιο. Θαυμαστές του Αουγκούστο Πινοσέτ,που είχε επιβάλλει βάναυσα την οικονομική αλλαγή στη Χιλή, είπαν και για τον Γιέλτσιν, τον ηγέτη τους, «Αφήστε τον να είναι δικτάτορας!”‘οπως ήταν αναμενόμενο,ζητοκραύγασαν (μαζί με τη διοίκηση του Κλίντον και τα αμερικανικά καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης) όταν χρησιμοποίησε τα τανκς για να καταστρέψει την δημοφιλέστατα εκλεγμένη Ρωσική βουλή.
Πολιτικές και οικονομικές εναλλακτικές συνέχισαν να υπάρχουν μετά το 1991 στην Ρωσία.Αλλά άλλοι μοιραίοι αγώνες και επιλογές καθόρισαν το μέλλον.Και κανένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στην διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν αδυσώπητοι η ντετερμινιστικοί.Αλλά ακόμα αν αυθεντικές δημοκρατικές και πατριωτικές φιλοδοξίες υπήρχαν ανάμεσα τους ,ήταν επίσης και το πάθος για την εξουσία,η φιλαργυρία των ελίτ,εξτρεμιστικές ιδέες και εξαιρετικά διαδεδομένες αντιλήψεις περι ανομίας και προδοσίας.Όλοι αυτοί οι παράγοντες εξακολουθούν να παίζουν ρόλο από το 1991,αλλά έπρεπε να είναι ξεκάθαρο την ώρα εκείνη ότι αργότερα θα υπερίσχυαν.
Είκοσι χρόνια αργότερα ,ένα γνωμικό επιμένει ,πως μάλλον εκφράζει πως αισθάνονται οι περισσότεροι Ρώσοι για το πρωην καθεστώς τους.Προήλθε από τις αρχές της δεκαετίας του ‘ 90 αλλά έχει επαναληφθεί τόσο απο το Πούτιν όσο και από τον Mikhail Khodorkovsky ,τον ολιγάρχη που φυλάκισε το καθεστώς του Πούτιν:”Οποιος δεν λυπάται για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δεν έχει καρδιά.Και όποιος νομίζει ότι μπορεί να ανακατασκευαστεί δεν έχει κεφάλι.”
Το προιόν από τις ιστορικές κληροδοτήσεις και τις συγκεκριμένες πολιτικές καταστάσεις,η Σοβιετική Ένωση ως είχε, δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί εκ νέου.Τον Οκτώβριο ,ωστόσο,χωρίς καμία αμφιβολία, τόσο για την εικοστή επέτειο της διάλυσης όσο και για την επιστροφή του στη
Ρωσική προεδρία με τις εκλογές του Μαρτίου 2012, ο Πούτιν πρότεινε τη δημιουργία μιας «Ευρασιατικής Ένωσης» που θα ενώσει τη Ρωσία και τις άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες που ήταν πρόθυμες να συμμετάσχουν. Δύο, φαίνεται να έχουν συμφώνησει-το Καζακστάν και η Λευκορωσία,που έχουν ήδη σχηματίσει μια τελωνειακή Ένωση/Customs Union και Κοινό Οικονομικό Χώρο με τη Μόσχα/Common Economic Space with Moscow-,. Άλλες μικρές μπορεί σύντομα να το πράξουν αντίστοιχα.
Η ιδέα της Ευρασίατικής επανένταξης προέκυψε για την Ρωσία με το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά ο Πούτιν, καθιστώντας το προσωπικό του “έργο” του και επικαλούμενος την Ευρωπαϊκή Ένωση, του προσέδωσε δεδομένο κύρος και προτεραιότητα. Όπως ήταν αναμενόμενο, στη δύση οι
αντιδράσεις ήταν σε μεγάλο βαθμό αρνητικές, αλλά ακόμα και στη Ρωσία ήταν ποικίλες.Μια σειρά από σημαντικές πολιτικές και πνευματικές φυσιoγνωμίες, από την δεξιά μέχρι την αριστερά, συμφωνούν με τον Πούτιν για την οικονομική επιτακτική ανάγκη-ότι το να διαλυθούν οι σοβιετικοί προμηθευτές, παραγωγοί και καταναλωτές ήταν ένα καταστροφικό λάθος και ότι η μέλλον ανήκει στις μεγάλες ολοκληρωμένες οικονομίες.Άλλοι αναγνωρίζουν στο σχέδιο του Πούτιν την αναζωπύρωση του Ρωσικού ιμπεριαλισμού,τσαρικού και σοβιετικού.Ωστόσο άλλοι θεωρούν πως το έργο του Πούτιν είναι ανέφικτο και χρησιμεύει κυρίως στην προεδρική καμπάνια του.(Μια πλειοψηφία Ρώσων που ρωτήθηκε τον Νοέμβριο ήταν θετική ως προς την επανένταξη)
Πολλά θα εξαρτηθούν από το πόσες πρωην δημοκρατίες,τώρα ξεχωριστά κράτη,και ίσως Ρώσοι πολίτες, θα πιστέψουν στις διαβεβαιώσεις του Πούτιν:Δεν μιλάμε για την επαναδημιουργία της ΕΣΣΔ με τη μια μορφή η την άλλη.Είναι αφελές να προσπαθήσει κανείς να αποκαταστήσει ή να αντιγράψει κάτι που είναι ήδη στο παρελθόν.”Η Σοβιετική Ένωση μπορεί να έχει πεθάνει,ή όπως πολλοί Ρώσοι πιστεύουν ,να την σκότωσαν,αλλά όσο για την μετα θάνατον ζωή της-είναι πολυ νωρίς για να πουμε.
Μετάφραση: Άρτεμις Παναγιώτου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου