Του Γιώργου Καραμπελιά από το Άρδην που κυκλοφορεί (τ. 96)
H Ευρώπη αλλάζει όψη ταχύτατα. Στην καρδιά της ηπείρου, η Γερμανία έχει ήδη ενοποιηθεί και το κέντρο βάρους μετακινείται προς τα ανατολικά, προς αυτή τη μυθικής Mittel Europa. Όμως όσο είναι βέβαιο ότι η σοβιετική συνομοσπονδία δεν πρόκειται να αναστηθεί, άλλο τόσο είναι σίγουρο ότι η Ρωσία, ίσως μαζί με την Ουκρανία, ή και μόνη της στη χειρότερη περίπτωση, με ένα ανθρώπινο δυναμικό μεταξύ 150 και 200 εκατομμυρίων, με τη μεγάλη έκταση τους φυσικούς πόρους και έναν στρατό υπερδύναμης, δεν πρόκειται να ανεχθεί τη μεταβολή της σε δυτικό προτεκτοράτο ή, έστω σε οικονομικό hinterland των «Τευτόνων ιπποτών». Έχει αποδειχτεί ιστορικά ότι η ρωσική αυτοκρατορία δεν αναδιπλώνεται παρά μόνο για να αντεπιτεθεί, και μια πολιτική περιθωριοποίησή της θα αποφέρει μακροπρόθεσμα τα αντίθετα αποτελέσματα. Μια ειρηνική και ισορροπημένη Ευρώπη, για να επιβιώσει σε σταθερή βάση, έχει ανάγκη από μια νέα διάρθρωση και ισορροπία δυνάμεων. Δεν μπορεί να επιβιώσει με ένα κέντρο, ούτε καν με δύο. Γιατί η διαίρεσή της σε ανατολική και δυτική οδηγεί στον ανταγωνισμό γύρω από την κατάκτηση του «κέντρου», όπως ακριβώς συνέβη μετά τον Α΄ και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου η συντριβή των κεντροευρωπαϊκών δυνάμεων οδήγησε είτε σε ένα νέο πόλεμο μετά είκοσι χρόνια στην πρώτη περίπτωση, είτε στη διαίρεση της Γερμανίας.
Η ευρωπαϊκή ισορροπία χρειάζεται ένα ισχυρό και σχετικά αυτόνομο κέντρο, και η υποχώρηση των υπερδυνάμεων θα οδηγούσε αργά ή γρήγορα στην ανάδυση της Mitteleuropa, η οποία μπορεί να αποβεί καταστροφική, σε περίπτωση που δεν θα υπάρξει τίποτε στα ανατολικά, ή ευεργετική, αν ταυτόχρονα συγκροτηθεί και η ανατολική Ευρώπη.
Έτσι, νέοι συσχετισμοί διαγράφονται στον ορίζοντα. Από τη μια οι καθαυτό «δυτικές χώρες», Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ιρλανδία, Αγγλία, Βέλγιο, Κάτω Χώρες, με ένα πληθυσμιακό δυναμικό που πλησιάζει τα 200 εκατομμύρια άτομα και αντίστοιχες οικονομικές δυνατότητες. Η Κεντρική Ευρώπη αποτελεί ένα δεύτερο μπλοκ, με τη Γερμανία, την Ελβετία, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία και την Αυστρία, ίσως τη Ρουμανία και την Ιταλία. Πρόκειται για ένα μπλοκ πληθυσμιακά και οικονομικά ισοδύναμο με το πρώτο. Τέλος, η καθαυτό Ανατολική Ευρώπη, η Ρωσία, η Ουκρανία, η Γεωργία, οι ανατολικές Βαλτικές Χώρες, με αντίστοιχα τουλάχιστον πληθυσμιακά μεγέθη. Είναι προφανές πως αυτός ο χωρισμός είναι αρκετά σχηματικός – για παράδειγμα, η Γερμανία είναι ταυτόχρονα και Δύση, όπως και η Ιταλία, ενώ η Πολωνία και ακόμα περισσότερο η Ρουμανία είναι ταυτόχρονα και Ανατολή. Και προφανώς μιλάμε εντελώς καταχρηστικά για μπλοκ, πρόκειται πολύ περισσότερο για γεωπολιτικούς χώρους και μάλιστα αρκετά ρευστούς, που όμως δεν παύουν να είναι πραγματικοί.
Όπως θα πρόσεξε ο αναγνώστης, δεν συμπεριλάβαμε σε αυτόν τον χωρισμό τη Σκανδιναβία και τα Βαλκάνια, που αποτελούν πραγματικές ιδιαιτερότητες και δύσκολα εντάσσονται στο ένα ή το άλλο γεωπολιτικό σύνολο. Θα μπορούσαν κατά κάποιον τρόπο να αποτελούν είτε μια δύναμη που μένει στο περιθώριο της ευρωπαϊκής πολιτικής, είτε χώρο μιας ενιαίας ευρωπαϊκής συνείδησης, πέρα από γεωπολιτικές ενότητες.
Η βαλκανική ιδιαιτερότητα είναι προφανής. Είτε συμπεριλάβουμε στα Βαλκάνια τη Ρουμανία είτε όχι, οι βαλκανικές χώρες αποτελούν τον πιο αποδιαρθρωμένο και στρεβλωμένο χώρο της Ευρώπης. Με ελάχιστη επαφή μεταξύ τους, με ανταγωνισμούς μιας άλλης εποχής, περιθωριοποιούνται ταχύτατα. Η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε και η Βουλγαρία αντιμετωπίζει την πρόκληση της μουσουλμανικής μειονότητας και της πολιτικής μετάβασης ενώ η Ελλάδα, βυθισμένη σε μια οικονομική κρίση μεγάλης διάρκειας, βρίσκεται αντιμέτωπη με την τουρκική επιθετικότητα και τη βαλκανική αποσύνθεση. Το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης απειλείται και πάλι με ανατίναξη.
Σ’ αυτό το μεταβαλλόμενο ευρωπαϊκό πλαίσιο, ο ρόλος της ΕΕ τείνει να γίνει αρνητικός. Όσο η Κεντρική Ευρώπη ήταν διαιρεμένη και οι δύο υπερδυνάμεις διαχειρίζονταν τη γηραιά ήπειρο, η ΕΟΚ αποτελούσε τη μόνη βάση μιας σχετικής αυτονομίας της. Όμως η σοβιετική κατάρρευση δημιούργησε μια εντελώς νέα κατάσταση: Απέναντι σε θεσμούς ευρωπαϊκής ενοποίησης που θα έπρεπε να περιλαμβάνουν το σύνολο της Ευρώπης, μια ΕΕ στηριγμένη στον δυτικοευρωπαϊκό πόλο, που τείνει να ενσωματώσει την Κεντρική Ευρώπη και να αποκλείσει την Ανατολική, θα αποτελέσει στοιχείο μιας νέας διαίρεσης της ηπείρου. Αργά ή γρήγορα, η Ρωσία θα αντιδράσει και το όνειρο μιας Ευρώπης κυριαρχημένης από τον δυτικό πόλο θα καταρρεύσει.
Μόνο μια πολιτική ανοίγματος προς την Ανατολική Ευρώπη, ανοίγματος οικονομικού και πολιτικού, θα μπορούσε να αποτρέψει τη νέα αναπόφευκτη πόλωση.
Μόνο η δημιουργία πανευρωπαϊκών θεσμών, καθώς και η ανάπτυξη μιας οικονομικής συνεργασίας που θα ενισχύει την αυτονομία των περιφερειών, δηλαδή μιας οικονομικής συνεργασίας που δεν θα είναι εμποροκρατούμενη και ιμπεριαλιστική, θα μπορούσε να απαντήσει στα προβλήματα που ανακύπτουν. Υπό αυτή την έννοια, η ενιαία αγορά μπορεί να αποβεί καταστροφική, στον βαθμό που θα περιχαρακώσει τη Δυτική και την Κεντρική Ευρώπη απέναντι στην Ανατολική. Ακόμα χειρότερα, το δυτικό σχέδιο, που προβλέπει τη σταδιακή απορρόφηση της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχίας, της Πολωνίας, της Σλοβενίας-Κροατίας και των βαλτικών χωρών, με παράλληλη ένταξη στη δυτική ζώνη της Ουκρανίας και της Ρουμανίας.
Η ευρωπαϊκή ισορροπία χρειάζεται ένα ισχυρό και σχετικά αυτόνομο κέντρο, και η υποχώρηση των υπερδυνάμεων θα οδηγούσε αργά ή γρήγορα στην ανάδυση της Mitteleuropa, η οποία μπορεί να αποβεί καταστροφική, σε περίπτωση που δεν θα υπάρξει τίποτε στα ανατολικά, ή ευεργετική, αν ταυτόχρονα συγκροτηθεί και η ανατολική Ευρώπη.
Έτσι, νέοι συσχετισμοί διαγράφονται στον ορίζοντα. Από τη μια οι καθαυτό «δυτικές χώρες», Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ιρλανδία, Αγγλία, Βέλγιο, Κάτω Χώρες, με ένα πληθυσμιακό δυναμικό που πλησιάζει τα 200 εκατομμύρια άτομα και αντίστοιχες οικονομικές δυνατότητες. Η Κεντρική Ευρώπη αποτελεί ένα δεύτερο μπλοκ, με τη Γερμανία, την Ελβετία, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία και την Αυστρία, ίσως τη Ρουμανία και την Ιταλία. Πρόκειται για ένα μπλοκ πληθυσμιακά και οικονομικά ισοδύναμο με το πρώτο. Τέλος, η καθαυτό Ανατολική Ευρώπη, η Ρωσία, η Ουκρανία, η Γεωργία, οι ανατολικές Βαλτικές Χώρες, με αντίστοιχα τουλάχιστον πληθυσμιακά μεγέθη. Είναι προφανές πως αυτός ο χωρισμός είναι αρκετά σχηματικός – για παράδειγμα, η Γερμανία είναι ταυτόχρονα και Δύση, όπως και η Ιταλία, ενώ η Πολωνία και ακόμα περισσότερο η Ρουμανία είναι ταυτόχρονα και Ανατολή. Και προφανώς μιλάμε εντελώς καταχρηστικά για μπλοκ, πρόκειται πολύ περισσότερο για γεωπολιτικούς χώρους και μάλιστα αρκετά ρευστούς, που όμως δεν παύουν να είναι πραγματικοί.
Όπως θα πρόσεξε ο αναγνώστης, δεν συμπεριλάβαμε σε αυτόν τον χωρισμό τη Σκανδιναβία και τα Βαλκάνια, που αποτελούν πραγματικές ιδιαιτερότητες και δύσκολα εντάσσονται στο ένα ή το άλλο γεωπολιτικό σύνολο. Θα μπορούσαν κατά κάποιον τρόπο να αποτελούν είτε μια δύναμη που μένει στο περιθώριο της ευρωπαϊκής πολιτικής, είτε χώρο μιας ενιαίας ευρωπαϊκής συνείδησης, πέρα από γεωπολιτικές ενότητες.
Η βαλκανική ιδιαιτερότητα είναι προφανής. Είτε συμπεριλάβουμε στα Βαλκάνια τη Ρουμανία είτε όχι, οι βαλκανικές χώρες αποτελούν τον πιο αποδιαρθρωμένο και στρεβλωμένο χώρο της Ευρώπης. Με ελάχιστη επαφή μεταξύ τους, με ανταγωνισμούς μιας άλλης εποχής, περιθωριοποιούνται ταχύτατα. Η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε και η Βουλγαρία αντιμετωπίζει την πρόκληση της μουσουλμανικής μειονότητας και της πολιτικής μετάβασης ενώ η Ελλάδα, βυθισμένη σε μια οικονομική κρίση μεγάλης διάρκειας, βρίσκεται αντιμέτωπη με την τουρκική επιθετικότητα και τη βαλκανική αποσύνθεση. Το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης απειλείται και πάλι με ανατίναξη.
Σ’ αυτό το μεταβαλλόμενο ευρωπαϊκό πλαίσιο, ο ρόλος της ΕΕ τείνει να γίνει αρνητικός. Όσο η Κεντρική Ευρώπη ήταν διαιρεμένη και οι δύο υπερδυνάμεις διαχειρίζονταν τη γηραιά ήπειρο, η ΕΟΚ αποτελούσε τη μόνη βάση μιας σχετικής αυτονομίας της. Όμως η σοβιετική κατάρρευση δημιούργησε μια εντελώς νέα κατάσταση: Απέναντι σε θεσμούς ευρωπαϊκής ενοποίησης που θα έπρεπε να περιλαμβάνουν το σύνολο της Ευρώπης, μια ΕΕ στηριγμένη στον δυτικοευρωπαϊκό πόλο, που τείνει να ενσωματώσει την Κεντρική Ευρώπη και να αποκλείσει την Ανατολική, θα αποτελέσει στοιχείο μιας νέας διαίρεσης της ηπείρου. Αργά ή γρήγορα, η Ρωσία θα αντιδράσει και το όνειρο μιας Ευρώπης κυριαρχημένης από τον δυτικό πόλο θα καταρρεύσει.
Μόνο μια πολιτική ανοίγματος προς την Ανατολική Ευρώπη, ανοίγματος οικονομικού και πολιτικού, θα μπορούσε να αποτρέψει τη νέα αναπόφευκτη πόλωση.
Μόνο η δημιουργία πανευρωπαϊκών θεσμών, καθώς και η ανάπτυξη μιας οικονομικής συνεργασίας που θα ενισχύει την αυτονομία των περιφερειών, δηλαδή μιας οικονομικής συνεργασίας που δεν θα είναι εμποροκρατούμενη και ιμπεριαλιστική, θα μπορούσε να απαντήσει στα προβλήματα που ανακύπτουν. Υπό αυτή την έννοια, η ενιαία αγορά μπορεί να αποβεί καταστροφική, στον βαθμό που θα περιχαρακώσει τη Δυτική και την Κεντρική Ευρώπη απέναντι στην Ανατολική. Ακόμα χειρότερα, το δυτικό σχέδιο, που προβλέπει τη σταδιακή απορρόφηση της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχίας, της Πολωνίας, της Σλοβενίας-Κροατίας και των βαλτικών χωρών, με παράλληλη ένταξη στη δυτική ζώνη της Ουκρανίας και της Ρουμανίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου