Το καθεστώς των "Νέων Χωρών", απόρροια "ιστορικού ψεύδους";

Το σημερινό ιδιότυπο εκκλησιαστικό καθεστώς των «Νέων Χωρών», μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης και τον tezkere του 1923, προέκυψε από παρανόηση του ή λόγω μεθοδευμένου ιστορικού ψεύδους;

----------------

Το θέμα των μητροπόλεων των Νέων Χωρών ήλθε πάλι στην επιφάνεια με αφορμή τη συμφωνία που επιδιώκουν Τσίπρας - Ιερώνυμος (σχετικά με την εκκλησιαστική  περιουσία, την μισθοδοσία του κλήρου κτλ.)  και την εμπλοκή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στις σχετικές συνεννοήσεις λόγω της κανονικής δικαιοδοσίας του στις Νέες Χώρες.

Τι είναι οι Νέες Χώρες; Ποιό είναι το εκκλησιαστικό καθεστώς τους; Πως προέκυψε αυτό το εκκλησιαστικό καθεστώς;

Οι λεγόμενες «Νέες Χώρες» είναι οι νέες περιοχές που προσαρτήθηκαν στο παλιό Ελληνικό κράτος μετά τους βαλκανικούς πολέμους βάσει της συνθήκης του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου 1913). Με αυτή, η Ελλάδα εξασφάλισε το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας, τη νότια Ήπειρο, σημαντικά νησιά στο Βόρειο και Ανατολικό Αιγαίο (Θάσος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία) και την Κρήτη. Τα εδάφη αυτά ονομάστηκαν Νέες Χώρες σε αντιδιαστολή με τη Παλαιά Ελλάδα που αποτελούσε την ελληνική επικράτεια πριν τους βαλκανικούς πολέμους (1).

Καθοριστικός παράγοντας για την εφεξής πορεία των μητροπόλεων των Νέων Χωρών υπήρξε ο πανευρωπαϊκός (α΄ παγκόσμιος)  πόλεμος, κατά τα χρόνια του οποίου  (1914-18)  διακόπηκε  κάθε  επικοινωνία  µε  την  Τουρκία, γεγονός που καθιστούσε αδύνατη τη συμμετοχή των μητροπολιτών των Νέων Χωρών στη σύνοδο και τα συνοδικά όργανα του Οικουμενικού Πατριαρχείου (2). Ο περιορισμός αυτός αποδεικυόταν  εξαιρετικά κρίσιμος, δεδομένου ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία   λειτουργεί συνοδικά σε όλα τα επίπεδα και δεν νοείται κανονικός επίσκοπος που να μην είναι μέλος της συνόδου της Εκκλησίας του.

Η κατάσταση αυτή οδήγησε τους μητροπολίτες των Χωρών σε μακρές συζητήσεις και διάφορες συνεννοήσεις κατά τις οποίες εκδηλώθηκαν σχέδια για  α) χειραφέτηση  των  Νέων  Χωρών από το Πατριαρχείο και προσάρτησή τους στην Εκκλησία της Ελλάδας αλλά και β)  για πλήρη απόσχιση από το Πατριαρχείο και ίδρυση "αυτοτελούς καὶ ανεξάρτητης  Εκκλησίας" των Νέων Χωρών (3).

Με αφορμή την πατριαρχική εκλογή του έτους 1921, όταν και εξελέγη στον Πρώτο Θρόνο της Ορθοδοξίας ο Βενιζελικός Μελέτιος Δ΄ - Μεταξάκης (1921-1923), ο Σμύρνης Χρυσόστομος καταγράφει τις ανησυχίες του για το μέλλον του Οικουμενικού Θρόνου υπογραμμίζοντας με έμφαση ότι θα ήταν καταστροφικό για την επιβίωση και το διορθόδοξο και διαχριστιανικό κύρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου εάν ποτέ απεγυμνώνετο από τις κανονικώς υπαγόμενες σε αυτό εκκλησιαστικές επαρχίες του στις Νέες Χώρες και σε όλη την Διασπορά (π.χ. Ευρώπη, Αμερική, κ.ά.).

Σε επιστολή, 29 Απριλίου 1921, την οποία απέστειλε ο Σμύρνης Χρυσόστομος προς τον τότε Τοποτηρητή του χηρεύοντος Οικουμενικού Θρόνου, Μητροπολίτη Γέροντα Καισαρείας Νικόλαο, τον από Μαρωνείας, διερωτάται για τη πατριαρχική εκλογή «…αν ψηφοδέλτια θα επιτραπή να στείλωσι και οι Μητροπολίται των Επαρχιών, των μη υπό την άμεσον εξάρτησιν του Οικουμενικού Πατριαρχείου τανύν υπαγομένων επαρχιών, οποίοι είνε όλοι οι της Θράκης, οι της Μακεδονίας, οι της Ηπείρου, οι της Κρήτης, οι των Νήσων Μυτιλήνης, Σάμου, Χίου, Λήμνου, Ίμβρου και των Δωδεκανήσων… διότι πάντες ούτοι οι Μητροπολίται αναγνωρίζουσι συνωδά προς τους γνωστούς εκκλησιαστικούς κανόνας ως Πρώτον εν αυτοίς τον Οικουμενικόν Πατριάρχην Κωνσταντινουπολεως… πρόκειται να εκλεγή ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ήτοι ο Ανώτατος Θρησκευτικός Αρχηγός του Ανατολικού κόσμου, ούτινος η δικαιοδοσία, κατά τους Ιερούς Κανόνας, οφείλει να περιλαμβάνη όλας τας χώρας του Πόντου, της Μ. Ασίας, των Νήσων, της Θράκης, της Μακεδονίας και όλου του Ιλλυρικού…».

Ύστερα από την εκλογή στον Οικουμενικό Θρόνο του Μελετίου Δ΄ (Μεταξάκη) ο Σμύρνης Χρυσόστομος και ενώ οι δυσοίωνες προβλέψεις για την κατάρρευση του μετώπου είχαν αρχίσει, απέστειλε βαρυσήμαντη επιστολή (Φεβρουάριο ή Μάρτιο του 1922) προς τον εκλεγέντα νέο Οικουμενικό Πατριάρχη στον οποίο άνευ περιστροφών, υπογράμμιζε μετ’ επιτάσεως και εμφάσεως τα εξής: «κλείων την εμπιστευτικήν μου ταύτην επιστολήν ικετεύω μη τυχόν δι’ αγάπην Θεού προβήτε εις την έκδοσιν του τόμου της χειραφετήσεως των επαρχιών Μακεδονίας, Ηπείρου και Νήσων, διότι ο Οικουμενικός Θρόνος τότε θ’ αποψιλωθή τέλεον και θα πέση εις αφάνειαν». (4). 

Τα πράγματα χειροτέρεψαν μετά την Μικρασιατική Καταστροφή όταν  οι τουρκικές αρχές, προφασιζόμενες την νέα κατάσταση που δημιουργούσε η συνθήκη της Λωζάνης (5), αποφάσισαν να εκδώσουν τον πολύκροτο τεσκερέ της Νομαρχίας Κωνσταντινούπολης (1092/6 Δεκ. 1923) που όριζε - όπως τουλάχιστον διαδόθηκε τότε - ότι εφεξής τόσο ο Πατριάρχης όσο και τα μέλη της πατριαρχικής συνόδου έπρεπε να είναι τούρκοι υπήκοοι και να υπηρετούν σε τουρκικό έδαφος. Σύμφωνα με τα παραπάνω αφαιρέθηκε αυτόματα από τους μητροπολίτες των Νέων Χωρών και, φυσικά, από όλους  τους άλλους εκτός Τουρκίας υπηρετούντες ιεράρχες του Οικουμενικού Θρόνου η δυνατότητα συμμετοχής τους στη σύνοδο και τα συνοδικά όργανα του Πατριαρχείου.

Το ζήτημα προσλάμβανε τώρα σοβαρότερες διαστάσεις. Το Πατριαρχείο,  για να προλάβει προφανώς την εκδήλωση σοβαρών -σοβαρότερων των προηγουμένων - αποσχιστικών κινήσεων μεταξύ των μητροπολιτών των Νέων Χωρών  αναγκάστηκε να δώσει λύση στο θέμα με την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη του 1928 (6). Μ' αυτήν το Πατριαρχείο παραχωρούσε «επιτροπικώς» τη διοίκηση των μητροπόλεων των Νέων Χωρών και την υπό όρους εκλογή των μητροπολιτών τους στην Εκκλησία της Ελλάδος, εξασφαλίζοντας έτσι και τη συμμετοχή των μητροπολιτών τους στην σύνοδο της Εκκλησίας αυτής. Δηλ. με αυτό το «διακανονισμό» οι μητροπολίτες των «Νέων Χωρών» έγιναν συνοδικοί της Ελλαδικής Εκκλησίας, αλλά αποκλείστηκαν από τη Σύνοδο του Πατριαρχείου στο οποίο ανήκαν και συνεχίζουν να ανήκουν κανονικο-δικαιοδοσιακά.

Βασική πηγή για τη μελέτη του όλου θέματος αποτελεί φυσικά ο παραπάνω τεσκερές στον οποίο παραπέμπουν όλοι οι δημοσιογράφοι, μελετητές, υπουργεία και γενικά η «κατεστημένη» σχετική βιβλιογραφία. Ωστόσο το πρωτότυπο και ακριβές κείμενο του τεσκερέ παραμένει άγνωστο, ή τουλάχιστο «δυσεύρετο», μέχρι σήμερα. Από ελληνική μετάφραση  - που μάλλον προέρχεται απ' το ίδιο το Πατριαρχείο - γνωρίζουμε ότι το τουρκικό αυτό κυβερνητικό έγγραφο ορίζει τα εξής: «Είναι ανάγκη, όπως κατά τας εν Τουρκία διεξαχθησομένας πνευματικάς και θρησκευτικάς εκλογάς, οι εκλογείς ώσιν υπήκοοι Τούρκοι και έχουσι καθήκοντα πνευματικά εντός της Τουρκίας κατά την εκλογήν, το δε εκλεγησόμενον πρόσωπον έχη αυτά τα προσόντα» (7).

(…)Patriğin seçimi, İstanbul Valiliği’nce hazırlanan 1092/6-12 sayılı ve 1923 tarihli tezkere ile belirlenmiştir. Bu tezkereye göre Patriğin Türk vatandaşı olması şart olduğu gibi Ortodoks olmasına rağmen Türk vatandaşı olmayan ya da Türkiye'deki metropolitliklerde görev yapmayan papazların Patrik olarak seçilmeleri de engellenmiştir(…) (8) (9).
(…)Sinod Meclisi’nin bu isteğine karşılık olarak İstanbul Valiliğince hazırlanan 1092/6-12 sayılı ve 1923 tarihli tezkere ile Patriğin seçimi esasları belirlenmiştir.  “İstanbul Valiliği                                                            6 Aralık 1923 Protokol No:1092 İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi Kutsal Meclisi’ne, Türkiye dahilinde gerçekleştirilecek dini ve ruhani seçimlerde, katılacak adayların Türkiye vatandaşı ve seçim sırasında Türkiye dahilinde görevli olmaları gerekmektedir. Bu şartlar seçilecek kişi için de geçerlidir.  İstanbul Vali adına yardımcısı Fahreddin.” _^(10).

Αναφέρεται δηλ. ειδικά στην εκλογή του  Πατριάρχη και στους εκλέκτορες μητροπολίτες. Δεν γίνεται κανένας λόγος για την υπηκοότητα που έχουν ή πρέπει να έχουν τα μέλη που συμμετέχουν στην τακτική (διαρκή) σύνοδο η οποία συνέρχεται κατά διαστήματα προκειμένου να  εξετάσει τα τρέχοντα θέματα της Εκκλησίας (και όχι να ασχοληθεί με εκλογή Πατριάρχη). Η άποψη αυτή δεν φαίνεται χωρίς ερείσματα αν μάλιστα λάβει ο μελετητής υπόψη ότι κατά καιρούς υπήρξαν εκτός Τουρκίας ιεράρχες του Πατριαρχείου που ζήτησαν την εκ περιτροπής συμμετοχή στη πατριαρχική σύνοδο όλων ανεξαίρετα των μητροπολιτών του Πατριαρχείου, είτε υπηρετούσαν εντός της Τουρκίας είτε έδρευαν εκτός.
Πως ζητούσαν μια τέτοια διευθέτηση, αφού – υποτίθεται - ο τεσκερές το απαγόρευε;  Αλλά και το 2004, πως - αφού ο τεσκερές το απαγόρευε - ο τώρα Πατριάρχης Βαρθολομαίος, πιεζόμενος προφανώς από απαιτητικούς μητροπολίτες του Θρόνου, αναδιάρθρωσε - με μια απλή απόφαση - τη σύνοδο του Πατριαρχείου καλώντας ως μέλη της και μητροπολίτες εδρεύοντες εκτός Τουρκίας (11) ;

Όλα δείχνουν πως ο τεσκερές ήταν άσχετος με το θέμα της σύνθεσης της τακτικής (διαρκούς) συνόδου του Πατριαρχείου. Παρεννοήθηκε το τουρκικό κείμενο; Πολλοί κληρικοί υποστηρίζουν ότι η παρανόηση ήταν σκόπιμη, έγινε δηλ. για να αποκλειστούν οι πολλοί και να παραμείνει η εξουσία στα χέρια των ολίγων του Φαναρίου που κατά τα πρώτα εκείνα χρόνια αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή αγωνιούσαν για την τύχη και το εκκλησιαστικό τους μέλλον. 

Ποια είναι η πραγματικότητα,  αυτήν δεν θα τη μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα. Αλλά ολόκληρη η μετέπειτα εξέλιξη του συνοδικού θεσμού στο Πατριαρχείο, δηλ. η σύνθεση και λειτουργία της πατριαρχικής συνόδου επί 90 και τόσα χρόνια μετά το 1923, δεν αφήνει να διαφανεί κάτι που να απέχει πολύ από την σκόπιμη παρανόηση του πολύκροτου τεσκερέ.

Ο σημερινός μελετητής, αλλά γενικά και κάθε σοβαρός παρατηρητής των εκκλησιαστικών πραγμάτων, δεν μπορεί να αποφύγει το ερώτημα σχετικό με το ποιά θα ήταν σήμερα η εκκλησιαστική κατάσταση στις Νέες Χώρες, αν δεν είχε μεσολαβήσει η παραπάνω επεξηγηματική «παρανόηση» του τεσκερέ ή - όπως οι περισσότεροι πιστεύουν - αυτό το «ιστορικό ψεύδος». Αν δεν γινόταν η μοιραία "παρανόηση", θα υπήρχε λόγος για μια Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη, όπως εκείνη του 1928, που διαμόρφωσε την κατάσταση όπως τη βιώνουμε σήμερα; Το ερώτημα γίνεται επιτακτικότερο ακόμη, όταν ο ιστορικός ερευνητής λάβει υπόψη το γεγονός ότι, την ώρα που εκκολαπτόταν η Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη το 1928 η οποία διευθετούσε τα των μητροπολιτών των Νέων Χωρών, είχαν πλέον εκλείψει οι λόγοι που την προκάλεσαν και  την δικαιολογούσαν, δηλ.  η έλλειψη «συγκοινωνίας με την Τουρκία» και η δυσκολία επικοινωνίας με το Πατριαρχείο. Όταν συντασσόταν η Πράξη, η κατάσταση στο Πατριαρχείο ήταν όπως είναι σήμερα περίπου που μετέχουν στη σύνοδο αρχιερείς από όλον τον κόσμο.

Και ακόμη, αν δεν υπήρχε η τραγελαφική  μορφή εκκλησιαστικής διοίκησης που, με την Πράξη, επινοήθηκε για τις Νέες Χώρες, θα αποφεύγονταν ίσως οι διαρκείς προστριβές μεταξύ Εκκλησίας της Ελλάδας και Πατριαρχείου τις οποίες καταγράφει κάθε τόσο ο Τύπος. Και ίσως ακόμη στον απλό λαό της Εκκλησίας, ιδίως εκείνο των Νέων Χωρών, να μην επικρατούσε σήμερα τόση σύγχυση και σκανδαλισμός λόγω των παιχνιδιών εξουσίας στα οποία αρέσκονται οι  σύγχρονοι "άρχοντες της ειρήνης"...  

Ο Καταγράφων Παρατηρητής
______________________________

1.    "Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια αμέσως μετά τους βαλκανικούς πολέμους"

( http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C105/65/521,1913/ )

2. Αθανάσιος Σωτ. Τζιερτζής: "Εκκλησιαστική συνέχεια και ρήξη µετά την προσάρτηση των Νέων Χωρών:  οι θέσεις του Μητροπολίτου Σερρών Αποστόλου Χριστοδούλου (1909-1917)  για τις σχέσεις Εκκλησίας–Πολιτείας και η στάση του απέναντι στο Οικουµενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος" (Θεσσαλονίκη 2014)

( https://www.eens.org/EENS_congresses/2014/tziertzis_athanasios.pdf )

3. Αθανάσιος Σωτ. Τζιερτζής, αυτ.

4. Ιωάννης Ελ. Σιδηράς,  Ο ΑΟΙΔΙΜΟΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ "ΝΕΩΝ ΧΩΡΩΝ" 

(http://fanarion.blogspot.com/2016/11/blog-post_17.html)

5. "Η Συνθήκη της Λωζάνης (το πλήρες κείμενο)" 

( https://imbrosunion.com/174-2/ )

- "Νομοθετικό Διάταγμα υπ' αριθ. 238/ΦΕΚ Α΄/25 Αυγούστου 1923 περί κυρώσεως της εν Λωζάνη συνομολογηθείσης συνθήκης περί ειρήνης"

(http://www.geetha.mil.gr/media/Thesmika_Keimena/GEETHA/diethnh/3%20SYNTHIKI%20EIRHNHS%20LWZANIS.pdf)

 - Άγγελος Συρίγος: «Σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας:  από τη Λωζάνη έως σήµερα», Αθήνα 2012 http://pandemos.panteion.gr/getfile.php?uri=http://localhost:8080/fedora/objects/iid:5272/datastreams/PDF1/content&mimetype=application%2Fpdf&filename=Syrigos_Simeioseis.pdf"filename=Syrigos_Simeioseis.pdf 

- Άγγελος Μ. Συρίγος: Σηµειώσεις Μαρτίου 2012: Οικουµενικό Πατριαρχείο  

( https://openeclass.panteion.gr/modules/document/file.php/TME195/226-237.pdf )

- Ιωάννης Ελ. Σιδηράς: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως υποκείμενο του Διεθνούς Δικαίου και η Συνθήκη της Λωζάνης 

(https://kastropolites.com/το-οικουμενικο-πατριαρχειο-ωσ-υποκει/ )

6. Αναστάσιος Βαβούσκος: "Περί συμμετοχής των Μητροπολιτών των Νέων Χωρών στη σύνθεση της Ι. Σ. του Οικουμενικού Πατριαρχείου" -  07/08/2018 

(https://orthodoxia.info/news/περί-συμμετοχής-των-μητροπολιτών-των/ )

7. Γεώργιος Ι. Ανδρουτσόπουλος: "Τουρκική επέμβαση στο Πατριαρχείο", 15.10.2018

(http://www.kathimerini.gr/989769/gallery/epikairothta/ellada/toyrkikh-epemvash-sto-patriarxeio)

- Άγγελος Μ. Συρίγος: Σηµειώσεις Μαρτίου 2012: Οικουµενικό Πατριαρχείο, αυτ.  

- Ιωάννης Ελ. Σιδηράς: αυτ.

8. Salim GÖKÇEN, Fener Rum Patrikhanesi'ndeki Metropolit Revizyonu Mevcut Statü'ye Rağmen Neden Yapıldı? 
( http://www.2023.gen.tr/Arsiv/mart04/11salimgokcen.htm)

9. A. Suat Bilge, Büyük Düþ / Türk-Yunan Siyasi Ýliþkileri, Ankara, 2000, s.254.
    http://ulkunet.com/ucuncusayfa/2004-aralik_7428.pdf

10.  Dr. AHMET MEHMET EFENDİOĞLU, EKÜMENİKLİK VE FENER RUM PATRİKHANESİ, DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ   ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ, İZMİR-2007, s. 62-64.

11. "Δήλωση Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνα για την ανασύνθεση της Πατριαρχικής Συνόδου" ( http://www.archbishopspyridon.gr/spyridon_2004/spws_asp-ptr-synod_23feb04.html )