Βλέπει ο Θεός το Αϊβαλί...

Γράφει η Μαρία Μπερτσουκλή :

Όταν ξεκινάς το ταξίδι σου για πρώτη φορά από τη προβλήτα της Μυτιλήνης για τα απέναντι παράλια, τα συναισθήματα είναι σίγουρα ανάμεικτα. Το μέρος που πρόκειται να πας, σου είναι εξαιρετικά οικείο, μια εικόνα γνώριμη. Είναι εκείνη η στεριά που αντικρίζεις όταν τραβάς το βλέμμα σου καθημερινά στη θάλασσα, στο δρόμο προς το Πανεπιστήμιο ή στη βραδινή βόλτα στο λιμάνι της πόλης. Σαν βγεις πια στον πηγεμό για τη γη της Μικρασίας, βρίσκεις το δρόμο ανεμπόδιστο και ανοιχτό. Δε στέκεσαι σε αυτά που χωρίζουν τους δύο λαούς αλλά σε όσα τους ενώνουν. Ωστόσο, μπορεί να έχουν περάσει τρεις γενιές από τότε που η γη αυτή ήταν Ελληνική και μπορεί η καταγωγή σου να μην είναι από τις «χαμένες πατρίδες», όμως θελημένα ή μη λίγο πριν ταξιδέψεις προς τα εκεί, λίγο μετά ή και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, έχεις φέρει στο νου σου τον ανατολίτικο σκοπό, το Σμυρναίικο λυπητερό αργό τραγούδι.

Από την όμορφη Μυτιλήνη μπορείς εύκολα να βρεθείς στο γραφικό Αϊβαλί. Το όνομα του γνωστό, νοσταλγικό και χιλιοτραγουδισμένο. Όμως λίγοι πραγματικά γνωρίζουν ότι αυτό το μικρό μέρος υπήρξε κάποτε ένα από τα σπουδαιότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα του υπόδουλου Ελληνισμού, το δεύτερο μετά τη Σμύρνη στη Μικρά Ασία. Οι Κυδωνίες λοιπόν, όπως είναι η ελληνική ονομασία του, βρίσκονται στην είσοδο του Αδραμυττηνού κόλπου, σε απόσταση 25 χλμ. βορειοανατολικά της πρωτεύουσας της Λέσβου. Το πέρασμα των κατοίκων του νησιού στο Αϊβαλί, είναι μια αγαπημένη συνήθεια και η σχέση αυτή μετράει αιώνες. Αυτό που περιγράφουν οι περισσότεροι ταξιδιώτες όταν επιστρέφουν, είναι η γλυκόπικρη γεύση που τους μένει και ένα σφίξιμο στη καρδιά ύστερα από την επαφή τους με αυτόν τον ιδιαίτερο τόπο. Η πόλη αναπτύσσεται κατά μήκος της παραλίας και προς τον λόφο ενώ στο κέντρο της είναι η Πλατεία Μεϊντανί, που συνορεύει με τα Μεγάλα Καφενεία στον Γιαλό του Αγγελή και το εμπορικό κέντρο. Το Αϊβαλί ανήκει στις αλησμόνητες πατρίδες. Περπατώντας στα σοκάκια του, αντιλαμβάνεσαι εύκολα το ελληνικό στοιχείο που είναι διάχυτο παντού ενώ σίγουρα θα συναντήσεις κάποιον που με λαχτάρα θα έρθει προς το μέρος σου να σου μιλήσει ελληνικά.

Πολλοί θα πουν ότι πλέον το Αϊβαλί δεν θυμίζει σε τίποτα το ένδοξο παρελθόν του. Η αλήθεια είναι ότι αν επιθυμείς να πάρεις μια γερή δόση και άρωμα ανατολής με την πολυχρωμία, την πολυτέλεια και τα μεθυστικά αρώματα τότε σίγουρα το Αϊβαλί δεν θα ανταποκριθεί πλήρως στις προσδοκίες σου. Ο τόπος είναι σήμερα λαϊκός, απλός χωρίς χλιδή και κοσμικότητες. Θυμίζει πολλές φορές παραγκούπολη, με τα πολύ φτωχικά σπίτια, το δαιδαλώδη τρόπο δόμησης και τους κακοφτιαγμένους δρόμους. Κάθε σου βήμα σε πείθει ότι βρίσκεσαι στην Τουρκία, με την εικόνα του Κεμάλ να δεσπόζει σχεδόν παντού, ενώ τουρκικές σημαίες κυματίζουν σε κάθε δημόσιο κτήριο, δρόμο και σπίτι. Ωστόσο η αγορά και το μεγάλο παζάρι, χαρακτηριστικά κάθε ανατολίτικου λαού, μαγνητίζει τους ανθρώπους όλων των ηλικιών και δύσκολα αντιστέκεσαι στο να κάνεις μία βόλτα ανάμεσα στο πάγκους. Οι Μυτιληνιοί μάλιστα έρχονται τακτικά για βόλτα και οικονομικές αγορές κάθε Πέμπτη στο μεγάλο παζάρι και στο μικρότερο το Σάββατο όπου μπορεί κανείς να βρει ότι μπορεί να βάλει ο νους του. Από ρούχα, υποδήματα και χρυσαφικά, μέχρι χειροποίητα σαπούνια, φρούτα, λαχανικά και μπαχαρικά σε πολύ καλές τιμές. Στα στενά και τους δρόμους γύρω από την αγορά όπου στήνουν τις πραμάτειες τους οι έμποροι και οι γυρολόγοι, επικρατεί κυριολεκτικά το αδιαχώρητο. Περιπλανώμενος κανείς ανάμεσα από εμπορικά μαγαζάκια, υπαίθριους καφενέδες και παλιές εκκλησίες, σημερινά τζαμιά, ο χρόνος κυλάει αργά σε αυτό το μέρος όπου παρελθόν και παρόν σμίγουν.

Το Αϊβαλί του Κόντογλου και του Βενέζη...

Η μεγάλη ακμή της πόλης να τοποθετείται μετά το 1773 με τα προνόμια που παραχωρήθηκαν τότε στους χριστιανούς κατοίκους της πόλης από την οθωμανική διοίκηση. Εκείνη την εποχή οικοδομήθηκε νοσοκομείο και βρεφοκομείο, πολιτιστικά μνημεία, όπως ο μεγαλοπρεπής ναός της Παναγίας των Ορφανών, αλλά και ένα από τα αξιολογότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού, η Ελληνική σχολή με την πλούσια βιβλιοθήκη της, που αργότερα πήρε το χαρακτήρα ανώτερης σχολής και ονομάστηκε Ακαδημία των Κυδωνιών.
«Σε αυτήν την παραλία της Αιολίδας υπάρχει ένα σχολείο στο οποίο οι μαθητές μαθαίνουν να διαβάζουν Όμηρο και Θουκυδίδη...» γράφει στα 1809 ο Γάλλος Choiseuil-Gouffier αναφερόμενος στο σχολείο του Αϊβαλιού, τη φημισμένη Ακαδημία των Κυδωνιών.

Έτσι το Αιβαλί λίγο πριν την ελληνική επανάσταση αποτελούσε σημαντικό οικονομικό και όχι μόνο κέντρο ενώ μετρούσε 30.000 Έλληνες σε πληθυσμό. Στις 2 Ιουνίου του 1821 το Αιβαλί καταστράφηκε από τουρκικό στρατό ως αντίποινα για την πυρπόληση τουρκικού δίκροτου στην Ερεσό της Λέσβου. Όσοι κάτοικοι σώθηκαν, κατέφυγαν σε άλλα νησιά, κυρίως στα Ψαρά αλλά και στην Πελοπόννησο όπου έλαβαν μέρος στον επαναστατικό αγώνα. Αργότερα το 1827 με την επιστροφή των προσφύγων άρχισε η ανοικοδόμηση της πόλης και παρουσιάστηκε ξανά σταδιακή αύξηση του πληθυσμού και ανάπτυξη της ναυτιλιακής δραστηριότητας του εμπορίου, της βιοτεχνίας, με την ταυτόχρονη ανάπτυξη του πολιτισμού που οδήγησε στη δημιουργία μιας έντονης πνευματικής ζωής στην πόλη. Χαρακτηριστικός είναι ο μεγάλος αριθμός λογίων και ανώτερων κληρικών με καταγωγή από τις Κυδωνίες, γνωστότεροι από τους οποίους είναι οι λογοτέχνες Φώτης Κόντογλου, Ηλίας Βενέζης και Στρατής Δούκας.

1922...

Σήμερα για εμάς είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε τη φρίκη και τον πόνο, μερικά μόνο από τα συναισθήματα που ένιωσαν οι άνθρωποι εκείνες τις δύσκολες ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης και της ανταλλαγής των πληθυσμών που ακολούθησε, όπου μέσα σε μια στιγμή έχασαν ό,τι είχαν και δεν είχαν. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που προηγήθηκαν χαρακτηρίζονται από αντιπαραθέσεις και διώξεις του μικρασιατικού Ελληνισμού. Το Αϊβαλί πέρασε και πάλι σε ελληνικά χέρια μετά την κατάληψη της πόλης από τον ελληνικό στρατό το 1919 και με την επιστροφή των εκτοπισμένων ενώ άρχισε και η σταδιακή ανασυγκρότηση της πόλης που όμως κράτησε για λίγο. Στις 29 Αυγούστου 1922 μπήκαν στην πόλη τα πρώτα τουρκικά στρατιωτικά τμήματα, που ενισχύθηκαν στις 6 Σεπτεμβρίου. Οι μαρτυρίες είναι ανατριχιαστικές και σας τις μεταφέρω όπως ακριβώς τις βρήκα στο βιβλίο «Μικρασία, Χαίρε» του Ηλία Βενέζη:

«Στις 6 Σεπτ 1922 τα πρώτα τμήματα του τουρκικού στρατού ήλθαν από τη Σμύρνη για να καταλάβουν το Αίβαλή. Το ίδιο βράδυ κηρύχτηκε ό στρατιωτικός νόμος. Ύστερα βγήκε ή φοβερή διαταγή: "Να παρουσιασθούν όλοι οι άνδρες από 18-45χρονών". Τους μάζεψαν, τους δέσαν, τους μεταφέρανε έξω από την πόλη καί τους σκότωσαν στα μεταλλεία του Φρένελι και στις χαράδρες. Από αυτή την ομαδική στρατολογία καί σφαγή είχαν εξαιρέσει τα σινάφια: τους επαγγελματίες, τους φουρναραίους, τους χτίστες, τους μαραγκούς. Αυτούς τους πήγαν σ'ένα λόφο λεγόμενο "Μπογιά" καί τους σκότωσαν με τσεκούρια. Ένας μόνο γλύτωσε καί είπε το τι έγινε. Τέλος πιάσαν τον Δεσπότη καί τους παπάδες. Ήμουν με την προτελευταία αποστολή σκλάβων πού οι Τούρκοι όδηγούσανε στο εσωτερικό της Ανατολής. Γυμνοί, πεινασμένοι, διψασμένοι, καταματωμένοι, είχαμε φθάσει στην Πέργαμο. Μας ρίξαν σε μιαν αποθήκη. Την άλλη μέρα άνοιξε ή πόρτα καί μπήκε ένα νέο κοπάδι σκλάβων»

Από το βιβλίο του ακαδημαικού Ηλία Βενέζη «Μικρασία, Χαίρε» (έκδ. Εστίας)

Βίοι Παράλληλοι...

Κατά τη βόλτα σου στο Αϊβαλί είναι πολύ πιθανό να συναντήσεις ανθρώπους να μιλούν σπαστά ελληνικά και να σου λένε με λαχτάρα πράγματα για την Κρήτη. Η ιστορία τους μεγάλη. Στις Κυδωνίες μετά την καταστροφή, κατά την ανταλλαγή πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν Τούρκοι από τη Λέσβο, την Κρήτη και τη Μακεδονία. Υπάρχουν πλήθος από προσωπικές μαρτυρίες υπεργήρων Ελλήνων από το Αϊβαλί και Τουρκοκρητικών από το Ρέθυμνο, που σήμερα ζουν στο Αϊβαλί και τα Μοσχονήσια με συγκλονιστικές καταθέσεις μνήμης για εκείνη την εποχή, 90 χρόνια μετά την ανταλλαγή. Οι Μουσουλμάνοι πρόσφυγες Κρήτες και απόγονοί τους στο Αιβαλί του σήμερα μιλάνε και τραγουδάνε την Κρήτη κι ας μην την γνώρισαν παρά μόνο από τις ιστορίες των παππούδων τους.

 

Εικόνα 1: Η πρώτη άποψη της πόλης, το σημείο που αράζει το καραβάκι. Αριστερά είναι το τελωνείο.

 

Εικόνα 2: Στη προκυμαία τα παλιά ελληνικά καφενεία, με το γωνιακό του «Κανέλλου» και το μεσαίο το Δημαρχείο του Αϊβαλιού.

Εικόνα 3: Σε όλα τα δημόσια κτήρια της πόλης, στους δρόμους ακόμα και σε πολλά σπίτια υπάρχουν τουρκικές σημαίες.

 

Εικόνα 4: Στους δρόμους της πόλης συναντάς ακόμα λούστρους. Εικόνες που θυμίζουν την Αθήνα μιας άλλης εποχής.

 

Εικόνα 5: Το σπίτι του Ηλία Βενέζη, στο Αϊβαλί.

Εικόνα 6: Παλιά φωτογραφία του Αϊβαλίου από το βιβλίο «Το χρονικό των δέκα ημερών-Αιβαλί 1922» της Αγάπης Μολυβιάτη Βενέζη.

Πηγές αλλά και ενδιαφέροντα άρθρα και αποσπάσματα για το Αϊβαλί:

http://www.capital.gr/tools/view_printer.asp?ID=802231
http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=367143
http://el.wikipedia.org/wiki/Αϊβαλί
http://books.matia.gr/logotechnika-vivlia/elliniki-logotechnia/to-aivali-i-patrida-mou-tou-foti-kontoglou.html
Φώτης Κόντογλου: Το Αϊβαλί η Πατρίδα μου
Ηλία Βενέζης: Μικρασία, Χαίρε

_______

Το συνοδευτικό οπτικό υλικό του παρόντος άρθρου αποτελεί επιλογή του συντάκτη και εκτός όπου αναφέρεται διαφορετικά αποτελεί πρωτότυπο υλικό ή με συμβατή άδεια χρήσης που διέπει το κείμενο και τη δικτυακή πύλη.
Επιπλέον φωτό από Commons-Fronobulax , P.Agiakatsikas , Michael Kalafatas

http://my.aegean.gr/web/article3107.html